به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در خراسان رضوی، محمود فاضلی بیرجندی، نویسنده کتاب «تاریخچه فرمانروایان خراسان» در نشست رونمایی از این کتاب که در محل خردسرای فردوسی در مشهد برگزار شد، گفت: سال 1384 هنگامی که مشغول پژوهشی پیرامون نمایندگان بیرجند در مجلس بودم، اولین جرقه تهیه این کتاب به ذهنم رسید؛ چراکه متوجه شدم نیاز است بدانیم استانداران در هر دوره چه کسانی بوده‌اند.

مترجم کتاب «پارت‌ها و روزگارشان» ادامه داد: طی این پژوهش، کتاب‌های زیادی را مطالعه کردم و متوجه شدم سرنوشت ایران در بعضی تواریخ نامعلوم است؛ به همین علت، به‌دلیل حجم وسیع کار تصمیم گرفتم پژوهش را به دوره قاجار و پهلوی محدود کنم.

فاضلی بیرجندی سپس گفت: خراسان در سراسر تاریخ ایران بخشی مهم از ایران بوده است. منابع تاریخ خراسان کم نبود اما هنوز جای خالی تاریخ‌­های جامع در تاریخ این خطه احساس می‌شد. کتابی که من فراهم آورده‌­ام، گوشه‌­هایی از تاریخ سیاسی خراسان در حدود 200 ساله اخیر از طلوع قاجاران تا غروب پهلویان است.

مترجم کتاب «یادداشت‌های محرمانه کنسولگری انگلستان در سیستان و قاینات» ادامه داد: در این کتاب با نگاهی به تاریخ خراسان و امر حکومت در ایران بر پایه منافع ملی، فهرستی از والیان و استانداران خراسان تهیه شده است، همچنین تا جایی که به امر حکومت مرتبط است، رخدادهای این دوره تاریخی را بیان کرده‌ام.
 
​نویسنده کتاب « تاریخچه فرمانروایان خراسان» ضمن معرفی برخی والیان و کفیلان در این دو دوره، گفت: این کتاب والیان و استانداران خراسان را در دوره دو سلسله قاجار و پهلوی به همراه زندگی­نامه و کارنامه­ هر والی یا استاندار که نشان‌دهنده بخش‌­هایی از راه و رسم او در حکومت است، معرفی می‌کند. به‌همین جهت می‌توان آن را درسنامه حکومت در خراسان به حساب آورد.

فاضلی بیرجندی درباره نادرشاه افشار و حسن‌خان سالار، دو تن از والیان شاخص خراسان، گفت: جنس قدرت در دوره قاجار قبیله‌ای بوده و در دوره پهلوی با 31 والی، وابستگی کمتری به خاندان و قبیله وجود داشته است همچنین در این دوره تلاش جدی برای جداسازی مرکزیت مذهبی و خلافت در خراسان انجام می‌شود که نتیجه این تلاش‌ها، تاسیس شهر فریمان به عنوان مرکز حکومت است.

نویسنده کتاب «تاریخچه فرمانروایان خراسان» به مهم­‌ترین والیان خراسان نیز اشاره کرد و گفت: در دوره قاجار سه ولی­عهد (عباس میرزا، محمد میرزا، و کامران میرزا) و دو صدراعظم (الله­یارخان دولو، و میرزا حسین‌خان سپه­سالار) بوده‌اند. در دوره پهلوی، پدر یکی از زنان رضاشاه (غلامعلی میرزادولتشاهی)، سه نخست ­وزیر (محمود خان جم، رجب­علی منصور و محسن صدر)، دو امیر ارشد ارتش (سپهبد نادر باتمانقلیچ، و سپهبد صادق امیرعزیزی)، چند وزیر و رجالی سرآمد چون حسن تقی‌‌زاده و سیدجلال‌االدین تهرانی به استانداری خراسان آمده‌­اند. در دوره قاجار انتصاب شخص واحد به ولایت خراسان تا پنج نوبت هم سابقه دارد اما در دوره پهلوی انتصاب شخص واحد به استانداری بیش از دو نوبت تکرار نشده است.

خراسان، بستر زایش اسطوره‌ها
یوسف متولی‌حقیقی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه آزاد و پژوهشگر تاریخ خراسان و مشهد نیز درسخنانی در این نشست، گفت: خراسان، این بستر زایش و رویش اسطوره‌های جاودان، آغازگر تابش پرتو مهر به ایران‌زمین از سپیده‌دم تاریخ تا روزگار کنونی، نشیب و فرازهای فراوانی به خود دیده و در تاریخ پرحادثه خویش همواره نظاره‌گر یورش‌ها، ایستادگی‌ها، پیروزی‌ها، شکست‌ها، کامیابی‌ها و تلخ‌کامی‌ها بوده است.

این پژوهشگر تاریخ خراسان و مشهد در ادامه افزود: این خطه محل ظهور و حضور اقوام گوناگونی بوده است که بعضا در تاریخ خراسان گم شده‌اند؛ گستردگی حدود از یک طرف و جمعیت زیاد از سوی دیگر، خراسان را از حالت یک استان و ایالت خارج کرده و به مملکت شبیه کرده است.
 
عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه آزاد با نقل این سخن از رضاقلی‌خان هدایت در کتاب «تاریخ روضه‌الصفای ناصری» درباره خراسان که «مملکت خراسان، فالمثل به‌مثابه دریایی است طوفان‌زا که در هر کنارش زوارق وجود گروهی درشکند و یا بحری مواج که چون به تموج درآید موجی فرونشسته، موجی برمی‌خیزد و چون در محل طوایف مختلف است که هریک به سرافرازی و گردن کشی خو کرده‌اند»، تصریح کرد: این فقط نظر یک مورخ ایرانی نیست بلکه دیگران نیز اینچنین نوشته‌اند؛ در کتاب «ایران و قضیه ایران»، جورج ناتانیل کرزن، نوشته است: «این سرزمین صحنه آماده به جنگ اقوام و نژاد‌ها است».

متولی حقیقی یادآور شد: خراسان در تاریخ هیچ‌وقت قلمرو ثابتی نداشته است؛ برخی می‌گویند از سِند تا ری و از خوارزم تا سواحل مکران، محدوده خراسان به شمار می‌آمده است؛ اما زمانی هم بوده که خراسان خیلی محدود شده است. اگر من به عنوان اهل تاریخ بخواهم تعریفی از حدود خراسان ارائه دهم، می‌گویم محدوده خراسان همان حدود است که در دوره ساسانی مشخص شده است یعنی هرات، مرو، نیشابور و بلخ.

دوره قاجار غم‌انگیزترین دوه تاریخی برای خراسان
وی در ادامه با اشاره به این نکته که دوره قاجار یکی از غم‌انگیزترین دوره‌های تاریخی برای خراسان به شمار می‌رود، دلیل این مسئله را این نکته عنوان کرد: در دوره قاجار، خراسان سه قسمت مرو، بلخ و هرات را از دست می‌دهد. یکی از دلایل اصلی جدایی این سه قسمت، بی‌لیاقتی و ناکارآمدی حکام خراسان بود؛ متاسفانه در این دوره، نالایق‌ترین افراد با پیشکش پول حاکم خراسان می‌شدند و مسلما کسی که با پرداخت پول حاکم می‌شد، چند برابر آن را برداشت می‌کرد.

این پژوهشگر تاریخ خراسان و مشهد، همچنین پژوهش در حوزه تاریخ را کاری سخت همراه با خودسانسوری زیاد توصیف کرد و گفت: امروزه پژوهش آزاد با تمام زحمات، صرف وقت و هزینه، تنها ارزش معنوی دارد و به‌لحاظ مالی، آورده خاصی برای پژوهشگر ندارد.

متولی در پایان سخنان خود، کتاب «تاریخچه فرمانروایان خراسان از قاجار تا پهلوی» را اثر ارزشمندی خواند و به بیان دیدگاه‌ها، نظرات و نقدهای خود پیرامون این کتاب پرداخت.