به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) هجرت امام رضا(ع) به ایران به عنوان یکی از بزرگترین رویداد مذهبی تاریخ ایران مسیری معنوی را به وجود آورده است. توجه به این مفاهیم در مسیر حرکت امام رضا(ع) اعم از پدیده‌های کالبدی، کاربری، فرهنگی، اجتماعی، طبیعی می‌تواند دستمایه نشر کتاب‌های بسیاری شود.

از آنجا که این رویداد از جمله رویدادهای مهم در تاریخ ایران است، نویسندگان بسیاری در ایران و جهان تشیع این سفر را مکتوب و درباره آن آثاری را جاویدان کرده‌اند.

«عیون اخبارالرضا علیه‌السلام» کتابی کهن و مهم برای شناخت سفر امام رضا (ع)
یکی از کتاب‌های قدیمی که مسیر عبور امام رضا (ع) را بیان کرده است کتاب «عیون اخبارالرضا علیه‌السلام» نوشته شیخ صدوق است. درباره مسیرهای عبوری امام رضا(ع)، شیخ صدوق در کتاب «عیون اخبارالرضا علیه‌السلام» نوشته است که آن حضرت را از حجاز به سوی بصره عبور دادند و از آنجا حضرت را به اهواز بردند و از این شهر به سوی رامهرمز و از آنجا به سوی ارجان (بهبهان کنونی) حرکت دادند.

شیخ صدوق در ادامه می‌نویسد: «امام رضا(ع) از بهبهان وارد استان جبل (لرستان فعلی) شدند و از آنجا به قم رسیدند و از آنجا به ری و از شهرری به نیشابور و از این شهر به توس و از آنجا به سرخس و از شهر سرخس هم وارد مرو پایتخت مأمون شدند.»
اثری مهم برای شناخت جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (ع)
در دوران معاصر نیز بسیاری از نویسندگان سفر تاریخی امام رضا (ع) را دستمایه خلق اثر کرده‌اند. یکی از نویسندگان جلیل عرفان‌منش است که کتابی با عنوان کتاب «جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (علیه‌السلام ) از مدینه تا مرو» نوشته است.

این پژوهشگر مسیری که مأمون براى انتقال امام رضا (ع) از مدینه به مرو انتخاب کرده بود از دیدگاه جغرافیاى طبیعى، اجتماعى، سیاسى ومذهبى مورد بررسی قرار داده است . كتاب از مقدمه و شش بخش اصلى («از مدينه تا بصره»، «از بصره تا فارس»، «از فارس تا يزد»، «از يزد تا خراسان»، «خراسان» و «ولايتعهدى») و دو بخش فرعى («يادداشت‌ها» و «منابع و مآخذ») تشكيل شده است.

به اعتقاد نگارنده در این کتاب ترسیم جغرافیاى تاریخى عزیمت امام رضا (ع) و حوادثى که در طول این سفر رخ داده یکى از دلایل روشن ماهیّت ولایتعهدی است که به بسیارى از پرسش‌ها و سوء تعبیرها درباره پذیرش آن از سوى امام علیه‌السّلام خاتمه می‌دهد. امام رضا(ع) در طول این سفر همواره دست به اقداماتى زد که  به افشاى اهداف مأمون از طرح ولایتعهدى و اعلام مواضع خود نسبت به پیشنهاد مأمون انجامید. این اقدامات از همان ابتداى سفر آغاز شد و در طول سفر هرگاه که فرصت مغتنم بود ادامه می‌یافت تا هنگامى که حضرت، به مرو رسید.
این کتاب در سال 1376 توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شده است.

ترسیم مسیر کاروان سیاسی - مذهبی امام رضا(ع)
از نویسندگان دیگری که این مسیر را در کتابی مستقل بررسی کرده است علی اصغر سالاری است.

او در کتاب «جاده ولادت (مسیر کاروان سیاسی ـ مذهبی امام رضا (ع))» مسیر حرکت امام رضا (ع) را اینگونه شرح می‌کند: «از مدینه تا مرو و وقوع رویدادهای گوناگون فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در طول سفر است. مسیر هجرت امام علیه السلام به این شرح است: مدینه، مکه و برخی این شهر را مسیر هجرت نمی‌دانند (نباج، بصره، اهواز، اربق (اربک، ارجان، بهبهان (ابرکوه )، ابرقوه(ده شیر)، یزد، قدمگاه، خرانق، مشهد (رباط پشت بادام، نیشابور، قدمگاه نیشابور، ده سرخ، طوس، سرخس و سرانجام مرو ). در واقعه هجرت امام رضا (ع) به ایران، بارگاه امام رضا(ع) جاده‌های مورد استفاده، منزلگاه‌ها و توقفگاه‌های کاروان امام رضا (ع)، قدمگاه‌هاو سایر آثاری که بعد از تشرف حضرت به ایران ایجاد گردیده است. قدمگاه‌ها و سایر آثاری که بعد از تشرف حضرت به ایران ایجاد شدند را می‌توان در زمره زمینه‌های کالبدی مطالعه کرد.

توجه به این بناها و فضاها و توسعه آنها با در نظر گرفتن ملاحظات و نیازهای معنوی و محیطی و انسانی ضروری است. همچنین آثار تاریخی و باستانی که در این محور معنوی قرار دارند، نیز جزء زمینه‌های کالبدی محسوب می‌شوند. تلفیق این اماکن با محور رضوی برای تقویت و تنوع بخشی به گردشگری مذهبی در جاده ولایت یکی از راهبردهای پیشروی این محور می‌باشد.»
این کتاب توسط موسسه انتشاراتی و پژوهشی راویان میراث کهن منتشر شده است.

اوضاع خراسان در زمان امام رضا (ع)
کتاب «امام رضا(ع) و ایران» تألیف سید حسین حر دیگر کتابی است که به هجرت امام رضا (ع) به ایران پرداخته است. این کتاب دارای پنج فصل اصلی و یک نتیجه‌گیری پایانی است. فصل اول با عنوان «ایران در دوره نخستین خلافت عباسی» به چگونگی اداره ولایات ایران، وضعیت برمکیان در دستگاه خلافت، حدود سرزمین خلافت شرقی مامون و وضعیت والیان مناطق مختلف می‌پردازد.

فصل دوم با عنوان «اوضاع خراسان در آستانه ورود امام رضا (ع) به ایران»، به دو موضوع اهمیت خراسان، مشکلات دوره هارون عباسی تا به قدرت رسیدن مأمون و عواملی که باعث برتری امین نسبت به مأمون در جریان ولایتعهدی شده، پرداخته است.

فصل سوم با عنوان «خلافت مامون و قیامهای علویان» به علل رویگردانی خراسانی‌ها از مأمون و قیامهای علویان و اقدامات مأمون برای رهایی از مشکلات پرداخته است. فصل چهارم با عنوان «ولایتعهدی امام رضا (ع) برای پذیرش»، نتایج پذیرش ولایتعهدی، مناظرات امام و... پرداخته است. فصل پنجم، با عنوان «سیره تربیتی، اخلاقی و عملی امام رضا (ع)» به گوشه‌ای از ویژگی‌های رفتاری و عبادی ایشان پرداخته است. دعا، ایمان و دینداری، کمال خرد و اوصاف دوستداران ولایت از دیگر مباحث این کتاب است.
دفتر نشر معارف این کتاب را در ۲۲۴ صفحه، قطع رقعی، شمارگان هزار نسخه و قیمت ۱۱۰۰۰ تومان در تابستان ۱۳۹۷ منتشر کرده است.

سفر تاریخی امام رضا (ع) به قلم داستان‌نویسان
کتاب‌هایی که در زمینه سفر تاریخی امام رضا (ع) نگارش شده‌اند گاهی تنها جنبه مستند ندارند و برخی نویسندگان معاصر داستان را دستمایه خلق اثر خود کرده‌اند.  

گزارش لحظه به لحظه از سفر امام رضا (ع)
کتاب «گزارش لحظه به لحظه از سفر امام رضا (علیه السلام) به ایران» نوشته محمدرضا انصاری از این جمله آثار است. این کتاب با رویکردی داستانی در شش مرحله به روایت ماجرای سفر ثامن الائمه (علیهم‌السلام) از مدینه تا عراق و ورود به ایران و طی مسیر تا شهر مرو پرداخته شده است. فصل اول به پیشگویی‌هایی درباره سفر و شهادت حضرت در خراسان، تصمیم و اقدام مامون به تبعید امام، وداع با خانواده و حرکت با کاروان حکومتی به سمت خراسان اختصاص دارد.

یکی از مقاطع مهم سفر هشتمین امام به ایران، حضور در شهر نیشابور به عنوان پایتخت فرهنگی ایران بوده است. توقف چندروزه در این شهر و ظهور معجزاتی به دست حضرت از جمله به یادگار ماندن چشمه و حوض قدمگاه و همچنین بیان حدیث معروف سلسله الذهب در چهارمین فصل کتاب گفته شده است.
 
این کتاب از سوی نشر دلیل ما در سال 1377 منتشر شده است.

داستانی با بهره‌گیری از کتاب‌های کهن
«بیدارم کن» عنوان  کتابی دیگر به قلم فریبا کلهر است که نویسنده در آن داستانی را براساس سفر امام رضا(ع) از مدینه به مرو در سال 200 هجری قمری روایت می‌کند.

این کتاب در دو بخش نوشته شده است؛ حرکت از مرو به سوی مدینه، مدینه، حرکت از مدینه، بصره، اهواز، اصفهان، نیشابور، و سرانجام مرو، عناوین سرفصل‌های بخش اول این کتاب است؛ نویسنده در بخش دوم نیز در قالب عناوین مردی که به تمام آرزوهایش رسیده بود، جواب همیشگی، نمازی که خوانده نشد، نقشه‌ای دیگر، به سوی بغداد و رو به آسمان داستان را روایت می‌کند.

 نویسنده برای نگارش آن از منابعی همچون عیون اخبارالرضا(ع)، منتهی الآمال، اخبارالطویل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو، زندگی سیاسی هشتمین امام(ع)، الکافی و ... استفاده کرده است.
 
موسسه به‌نشر این کتاب 140صفحه‌ای مصور را در قطع وزیری با شمارگان 1000 نسخه منتشر کرده و با قیمت 140 هزار ریال روانه بازار کرده است.

تعهد داستانی در «مسافر هشتم»
مژگان شیخی دیگر نویسنده‌ای است که سفر تاریخی امام رضا (ع) را به شکل داستانی روایت می‌کند. کتاب او «مسافر هشتم» داستانی در مورد زندگی امام رضا (ع) است که نویسنده در عین متعهد بودن به تاریخ کوشیده تا داستانی جذاب و خواندنی بنویسد.

در این داستان، نویسنده به مسیری که امام رضا (ع) پیموده و مسائلی که برای ایشان اتفاق افتاده در قالب داستانی اشاره کرده است. این مجموعه داستان های کوتاهی را شامل می‌شود که به زندگی هشتمین امام شیعیان می‌پردازد. «بوی خوش نان، یک سبد خرما، یک روز تابستانی، مامون در تالار آینه، پیک‌ها و پیام‌ها، کاروان می‌رود، سرزمین آب های فراوان و...» از جمله داستان‌های این کتاب است.»
این کتاب برای گروه سنی نوجوانان نوشته شده و توسط نشر قدیانی در سال 1395 به چاپ رسیده است.