به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قم، ماه محرم از راه رسیده و واقعه عاشورا و شهادت مظلومانه امام حسین (ع) بار دیگر دل‌های شیعیان جهان را اندوهناک کرده است. این قیام گرچه در یک روز اتفاق افتاد، اما دامنه تاثیر آن تا ابدیت کشیده شد و نماد پیروزی خون بر شمشیر شد.

به مناسبت فرارسیدن ماه محرم، با حجت‌الاسلام و المسلمین حمیدرضا مطهری، عضو هیئت علمی و رئیس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و از پژوهشگران حوزه دین، به گفت‌وگو نشستیم که متن این پرسش و پاسخ در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد:

عزاداری برای واقعه عاشورا اساساً از چه زمانی آغاز شد؟

درباره زمان شروع عزاداری برای اباعبدالله الحسین (ع) باید گفت این کار از همان روز عاشورا و با عزاداری زینب کبری (س) شروع شد و به‌تدریج در وقایع و جریان‌های بعد از واقعه نیز شاهد عزاداری اهل بیت (ع) هستیم. چنانکه حتی در شام که جامعه آن با توجه به تبلیغات امویان، ماهیت ضدعلوی داشت، اهل بیت (ع) به رهبری امام سجاد (ع) و حضرت زینب کبری (س) جریان را به‌گونه‌ای رقم زدند که بسیاری از مردم از آنچه اتفاق افتاده بود، آگاه شدند و در همان شام مجلس عزای امام حسین (ع) برپا شد.

در ادامه و پس از بازگشت اهل بیت (ع) به مدینه این جریان ادامه یافت و امام زین‌العابدین (ع) به‌گونه‌های مختلف در زنده نگه داشتن یاد کربلا اقدام کردند. ایشان در هنگام ورود به مدینه بشیر را مأمور کردند تا خبر شهادت امام حسین (ع) و بازگشت اهل بیت (ع) را به ساکنان مدینه برساند و بشیر در چند بیت شعر، آن را بیان کرد. در ادامه گریه‌های فراوان آن حضرت سبب شد که ایشان به عنوان یکی از بکائین در میان انسان‌ها معروف شوند و هنگامی که علل تداوم گریه و ناراحتی آن حضرت را پرسیدند، به جریان کربلا و شهادت پدر، برادران، عموها و یاران و اصحاب امام حسین (ع) اشاره می‌فرمود. امامان دیگر نیز در دوره‌های مختلف و به گونه‌های مختلف در این مهم کوشیدند. امام رضا (ع) در این‌باره می‌فرماید: زمانی که هلال ماه محرم پیدا می‌شد، غم در چهره پدرم نمایان می‌شد و تا روز عاشورا به اوج خود می‌رسید.

امام‌ هادی (ع) فردی به نام ابوهاشم جعفری را مأمور کردند تا به حرم امام حسین (ع) رفته و برای ایشان دعا کند. این واقعه در زمانی اتفاق افتاد که دوران اوج خفقان عباسیان علیه شیعیان بود. در دوره‌های بعد نیز شیعیان اعم از عالمان، مردم و حاکمان بر اهتمام به عزاداری امام حسین (ع) تأکید داشتند. نمونه آن را مراسم عزاداری در عصر آل‌بویه و فاطمیان می‌توان دید. این توجه در دورافتاده‌ترین مناطق نیز دیده می‌شود، به‌گونه‌ای که حتی در اندلس که باورهای شیعی کمتر نمود داشت، مراسم عاشورا به ویژه در قرون پنجم و ششم همانند مناطق شیعه‌نشین دیده می‌شود. چنانکه برگزاری مراسم عزاداری برای شهیدان کربلا در اندلس هم رواج داشته و حتی با عنوان حسینیه از آنها یاد شده است.

ابن‌خطیب در این‌باره به دائم بودن اندوه بر امام حسین (ع) و برگزاری ماتم و عزا برای آن حضرت در اندلس به ویژه در شرق آن اشاره کرده و آن را به گونه‌ای به تصویر می‌کشد که انسان گمان می‌برد او از مناطق شیعه‌نشین سخن می‌گوید. وی از رسم آنان در عزاداری خبر می‌دهد و می‌گوید: همواره اندوه و ماتم بر حسین (ع) در میان مردم وجود دارد و آنان در شب عاشورا یعنی همان روزی که حسین (ع) در آن به شهادت رسید، شکل جنازه‌ای آماده کرده و آن را با پارچه‌هایی پوشانده و پشت پرده‌ها در بعضی خانه‌ها قرار می‌دهند و غذا و شمع‌هایی در اطراف آن گرد آورده و خوانندگان خوش‌آواز را دعوت می‌کنند و بخور و مواد خوش‌بو کننده آتش می‌زنند و به شکلی نیکو مرثیه می‌خوانند. این مراسم تا زمان ابن‌خطیب در اندلس وجود داشته و او حسینه‌های زمان خودش را در اثر همان دانسته است و در این‌باره می‌گوید: حسینیه‌ای که امروزه وجود دارد و استفاده می‌شود، اثر همان است که هنوز باقی است و ادامه یافته است.

وجود حسینیه و مرثیه سرایی برای اهل بیت (ع) به عنوان نمادهای شیعی و در آن ناحیه از جهان اسلام از اهمیت به سزایی برخوردار است و نشان‌دهنده‌ی آن است که دوستی امام حسین (ع) مرزها را درنوردیده و در میان همه مسلمانان در مناطق مختلف نهادینه شده است.

شاید نتوانیم پدیده عزاداری امام حسین (ع) را با هیچ موضوع دیگری در کل دنیا مقایسه کنیم. شما ابعاد این پدیده را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

عزاداری امام حسین (ع) با روحیه و عمل امام (ع) پیوند خورده است. امام حسین (ع) برای نجات جامعه تمام هستی خود را در راه خدا نثار کرد و طبیعی است که اثرگذاری چنین اقدامی با هیچ اقدام دیگری قابل قیاس نیست و نمی‌توان برای آن قرین و همسانی پیدا کرد. وقتی ابعاد مختلف این جریان بررسی شود به عنوان مثال اگر جنبه اثرگذاری واقعه عاشورا بر جریان‌های سیاسی و اجتماعی را اگر بررسی کنیم، هیچ واقعه‌ای همانند آن یافت نمی‌شود. چنانکه در پرسش قبلی هم اشاره شد در اکثر قریب به اتفاق مسلمانان و سرزمین‌های اسلامی دیده می‌شود.

دیدگاه شما درباره برخی خرافات منتسب به عاشورا که در شعائر و عزادار‌ی‌های حسینی وارد شده چیست؟ و چرا به مرور زمان مقاتل عاشورایی از واقعیت عاشورا فاصله گرفتند و به روایات جعلی و تحریفات آغشته شدند؟

متأسفانه یکی از مشکلاتی که در بحث عاشورا و عزاداری‌ها با آن مواجه هستیم، بحث تحریفات است که خود ابعاد مختلفی دارد. برخی تحریفات به وقایع و رخدادها مربوط می‌شود که بعضی اتفاقات ممکن است نادیده گرفته شوند و یا چیزی که اتفاق نیفتاده است، به عنوان یک واقعه مطرح شود و بیشتر ممکن است رخدادی را به دلیل انگیزه‌های متعدد جعل و اضافه کنند.

اما مهم‌ترین تحریفی که واقع عاشورا را تهدید می‌کند، تحریف اهداف این حرکت بزرگ است. دشمنان از همان لحظات آغازین شکل‌گیری قیام سیدالشهداء (ع) در اندیشه تحریف اصل جریان بودند، اما چون نتوانستند با توجه به اقدامات اهل بیت (ع) اصل واقعه را تحریف کنند به تحریف اهداف توجه کردند.

به هر حال دو گونه تحریف در‌باره رخداد عاشورا مطرح است: یکی تحریف وقایع و رخدادها مانند اینکه امام حسین (ع) با یک ضربه شمشیر چند هزار نفر را کشت و یا اخبار و گزارش‌های نادرستی که عجز و ناتوانی را به اهل بیت (ع) نسبت می‌دهد و دیگری تحریف در اهداف است، مانند اینکه امام حسین (ع) به شهادت رسید تا کفاره امت پیامبر (ص) باشد.

بی‌توجهی به اهداف امام حسین (ع) هم در همین راستا قابل تبیین است. یکی از مهم‌ترین اهداف امام حسین (ع) امر به معروف و نهی از منکر بود که در جامعه کمتر بدان توجه می‌شود. همچنین نماز به عنوان یکی از مهم‌ترین نمادهای اسلامی در واقعه عاشورا از اهمیت بسزایی برخوردار است و امام حسین (ع) در پاسخ یکی از یاران خود که وقت نماز را به آن حضرت گوشزد کرد، دعا کرد که خدا او را از نمازگزاران قرار دهد و در اوج بحران جنگ نماز را برپا داشت. با این حال باید این دو فریضه بزرگ در عزاداری‌ها و مراسم محرم مورد توجه قرار گیرد و اهتمام به جامعه و همنوعان باید جایگاه ویژه‌ای در این مراسم‌ها داشته باشد.

این تحریفات چه تأثیرات سوئی بر پیام واقعه عاشورا و اهداف قیام امام حسین (ع) داشته است؟

تردیدی در این نیست که عزاداری برای امام حسین (ع) مورد تأکید بوده و به نوعی سند هویت شیعه به شمار می‌رود و باید مورد توجه و پررنگ باشد. اما باید به اقدامات دشمنان در این‌باره هم توجه داشت نوع عزاداری‌ها، اشعار و مطالبی که در عزاداری‌ها خوانده می‌شود و همچنین رفتار عزاداران باید به گونه‌ای باشد که مطابق روش و سیره معصومان (ع) باشد و مردم و مسلمانان را از اهل بیت (ع) دور نکند، باعث افتراق در جامعه نشود، سبب آزار دیگران نشود و ... .

موضوع بعدی در این رابطه مسأله نوآوری در عزاداری است. حد و مرز این نوآوری چقدر است و چگونه باید آن را با سنت‌ها تلفیق کرد؟

نو آوری در عزاداری را خیلی قابل قبول نمی‌دانم و چنین چیزهایی باعث از دست رفتن آن معنویت و روح عزاداری‌ها می‌شود. دو نکته در عزاداری‌ها باید مورد توجه باشد: یکی سیره اهل بیت (ع) و دیگر آداب و رسوم مناطق مختلف.
در مرحله اول باید نگاه کنیم به نوع رفتار و سیره معصومان در عزاداری بر حضرت سیدالشهداء (ع) که چگونه بوده و این روشی است که در همه سرزمین‌های اسلامی  و در میان همه مسلمانان قابل اجرا است. نکته دیگر سبک و آداب و رسوم مناطق مختلف است و ممکن است یک نوع از عزاداری در یک منطقه گیرا و جذاب باشد اما در جای دیگر این شیوه چنان جذابیتی نداشته باشد و حتی اثر عکس داشته باشد.

چرا بهار و در واقع اوج عزاداری دهه اول محرم است و بعد از عاشورا خیلی از عزاداری‌ها برچیده می‌شوند؟

در سیره برخی از امامان (ع) این رویه وجود داشته، چنانکه از امام رضا (ع) نقل شده که درباره پدر بزرگوارشان فرمود: زمانی که هلال ماه محرم پیدا می‌شد غم در چهره پدرم نمایان می‌شد و هر روز بیشتر می‌شد تا روز عاشورا که به اوج خود می‌رسید.

چه آثاری درباره امام حسین (ع) و آداب و رسوم محرم تألیف کرده یا در دست تدوین دارید؟

مقالاتی درباره امام حسین(ع) منتشر شده که از جمله آن‌ها می‌توان به نقش زنان در نهضت عاشورا، زنان غیرهاشمی در نهضت حسینی(ع)، روزه عاشورا در صدر اسلام، کرامت انسانی در نهضت حسینی(ع) و زینب(س) سفیر عاشورا اشاره کرد.
البته در پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) آثار متعددی درباره امام حسین(ع) تدوین شده که از جمله آنها می‌توان به کتاب «نگاهی نو به جریان عاشورا» اشاره کرد که توسط گروهی از پژوهشگران تدوین شده است. کتاب «معرفی و نقد منابع عاشورا» اثر آقای سید عبدالله حسینی و «تحقیق و منبع‌شناسی الملهوف سید بن طاووس» نیز از آن جمله‌اند.