خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)ـ  نعمت‌الله فاضلی در کانال تلگرامی‌اش درباره کتاب «چادر کردیم رفتیم تماشا؛ سفرنامه عالیه خانم شيرازی» نوشت: «چادر کردیم رفتیم تماشا؛ سفرنامه عالیه خانم شيرازی» است که همین روزهای تابستان (1398) در لندن آن را خواندم. روایتی دلنشین بود از سرآغازهای ایران معاصر، از زندگی روزمره ایرانی‌ها، از فلاکت عامه مردم تا عیاشی‌های شبانه روزی دربار و درباری‌ها.

عالیه خانم با نوشتن این روایت سهمی در ساخت یابی ایران امروز پیدا کرد. حتی اگر همان زمان که آن را تقریر کرد این روایت کمتر خوانده شده باشد، اکنون مخاطبان راستین خود را پیدا کرده است.

ما سپاسگزار رسول جعفریان، زهره ترابی و نشر اطراف هستیم که این سند تاریخی را منتشر کردند. درباره این کتاب خواندنی و ماندنی سخن بسیار می‌توان گفت و بسیار هم خواهند گفت. حیفم آمد بعد از خواندن این کتاب چیزی درباره آن ننویسم. البته بخاطر داشته باشیم که تفسیر و تعبيرهايی که از این جور کتاب‌ها می‌شود، هرگز نمی‌توانند جای خواندن خود آنها را بگیرند.

سفرنامه‌ها و زندگینامه‌ها همیشه واجد جزئیات و کیفیت‌هایی هستند که جز با خواندن آنها نمی‌شود آنها را فهمید یا از آنها لذت برد. من هم نمی‌خواهم درباره محتوای این کتاب چيزي بنویسم یا آن را معرفی کنم؛ بلکه می‌خواهم برداشتم از خواندن این کتاب را توضیح دهم.

عالیه خانم شیرازی در چهارم اردیبهشت 1271 (یعنی صد و بیست و هفت سال پیش) کرمان را به قصد انجام فریضه حج ترک می‌کند و مهمتر از آن تصمیم می‌گیرد «کتابچه» ای بنویسد و گزارشی از این سفر برای آیندگان که ما باشیم به یادگار بگذارد. عالیه خانم می‌آید به تماشای جهان جدید، جهانی که «فی الواقع تا آدم نبیند نمی‌فهمد»(ص 35).

زن ایرانی در موقعیت سنتی‌اش نمی‌تواند روی پای خودش بایستد و از مرزهای خانه و زادگاهش دور شود، مگر این که در معیت مردی قرار گیرد. همچنین زن ایرانی سنتی نمی‌تواند صدای زنانه و اندیشه مستقل خودش را شکل دهد، مگر این که در چارچوب از پیش تعیین شده مرزها و محدودیت‌های تحمیل شده بر او پذیرای همه انقیادها شده باشد.

اما عالیه خانم قهرمانانه تلاش می کند تا از تمام «قابلیت‌های ساختاری» نهایت بهره را ببرد و در چارچوب زیارت حج و زیارت عتبات عالیات بدور از سایه سنگین شوهر سفر کند.

در نظر بگیریم که در این لحظه تاریخی هنوز انقلاب مشروطه (1285) رخ نداده است و ایران در آستانه شکل دادن به بزرگترین حادثه تاریخی اش هست، حادثه ای که نشانه «گسست تاریخی» از دوره پیشامعاصر ماست.

در همین حال و هواست که یک بانوی ایرانی می‌تواند بدون همراهی شوهر و فرزندان، پا در مسیری «همه اش کوه و کُتل و گُدار و رودخانه» بگذارد؛ مسیری که عالیه خانم آن را دائم با «چشم گریان و دل بریان» پیمود. او «شنبه بیست و پنج شهر رمضان المبارک سنه 1309» (قمری) از کرمان شهر تاریخی چند هزار ساله بیرون آمد و سر از بمبئی و مکه و مدینه درآورد و نهایتا به تهران پایتخت مشروطه و تجدد ایران رسید.

مسيرى که عالیه خانم پیمود، مسیر شکل دادن به هویت امروزی‌اش بود، مسیر دست یافتن به استقلال رأی، مسیری که باید راهی حج می‌شد و از دربار شاه هم عبور می‌کرد تا بتواند خویشتن امروزی‌اش را پیدا کند. این همان مسیری است که زن ایرانی هم پای عالیه خانم ناگزیر شده است در تمام سده گذشته برای آن مبارزه کند و از صخره‌های سنگی سنت و از دیوار بلند تعصب خود را عبور دهد.

عالیه خانم هیچ توضیحی درباره شخصیت، زندگی و خانواده اش نمی‌دهد. حتی نمی دانیم او در چه سن و سالی است. درباره اسم و فامیل او هم چیزی مشخص نمی‌گوید. زهره ترابی ویراستارکتاب هم چیزی درباره عالیه خانم ننوشته است. اما از نوشته‌ها و ملاقات‌های عالیه خانم می‌شود فهمید که او زن سرشناس و متعلق به خانواده‌ای بزرگ بوده است. همین که سواد دارد، حج می‌رود، تنها سفر می‌کند، با مراجع دینی ملاقات دارد، در دربار ناصرالدین شاه احترام می‌بیند و با بزرگان دولتی و اشراف نشست و برخاست می‌کند، همه نشان دهنده پایگاه اجتماعی بلند اوست.

اما او درباره خانواده و پدر و مادر و فرزندانش هیچ سخنی نمی‌نویسد. ارزش ماندگاری عالیه خانم هم به خانواده‌اش یا نشست و برخاست او با درباریان و بزرگان نیست، بلکه در همین اراده او برای نوشتن است.

شانس با ما و تاریخ ما بوده است که در همان ابتدای سفر «نواب عالی آقای ولی خان» که مقرر بوده است «کتابچه» سفر را در هر منزل تحریر کنند، «تنبلی یاد ایشان را» می گیرد و عالیه خانم خودشان ناگزیر می شوند «شرح حالی» بنویسند که «یادگار بماند». چنین می شود که اکنون ما روایتی زنانه از جاده ها، کاروانسراها، شهرها، حرمسراها، کالسکه‌ها، حمام‌ها، بازارها، میهمانی‌ها، بیماری‌ها، چاپلوسی‌ها، فقرها، فلاکت‌ها و تباهی‌های در 130 سال پیش ایران را دراختیار داریم.