مجتبایی از ابتدای تاسیس مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی در سال 1363 با این مرکز همکاری داشته و در دوره‌هایی مدیریت بخش‌های ادبیات، عرفان و تاریخ ادیان این مرکز را بر عهده داشته است.
این نخستين بار نیست که مقالات مجتبایی در دائره‌المعارف بزرگ اسلامی به صورت مجموعه مقالات منتشر می‌شود. به گفته میترا حسنی، گردآورنده کتاب حاضر: «پیش از این دو مجموعه دیگر از مقالات استاد به نام‌های بنگاله در قند پارسی (1392) و قال و مقال عالمی (1395) از سوی انتشارات سخن به چاپ رسیده است که هر دو به فراخور موضوع، شماری از مقالات منتشر شده ایشان در دائره‌المعارف بزرگ اسلامی را نیز در بردارند.» به گفته گردآورنده، برخی از مقالات منتشر شده در دو کتاب فوق‌الذکر در کتاب حاضر نیز بازنشر شده‌اند.
تفاوت عمده مقالات این کتاب، با مدخل‌هایی که در دائره‌المعارف بزرگ اسلامی منتشر شده است، اعمال برخی اصلاحات، از جمله تکمیل برخی ارجاعات و بازبینی و تغییر در شیوه ارجاعات برای انتشار به صورت جداگانه و مستقل از مجلدات دائره‌المعارف است.
مقالات گردآمده در کتاب حاضر در چهار بخش تقسیم شده‌اند. این بخش‌ها عبارت است از «اشخاص»، «ادیان و عرفان»، «ادبیات و زبان‌شناسی»، «کتاب‌ها» و «شهرها». در انتهای کتاب نیز در بخشی به نام نمایه، فهرستی از نام‌های خاص، جای‌ها، کتاب‌ها و نشریات و همچنین نمایه‌های موضوعی، مدنی، قومی و اصطلاحات ارائه شده است.
در بخش اول کتاب که به مقالاتی درباره زندگی‌نامه برخی از شخصیت‌های تاریخ اسلام و ایران اختصاص دارد، افرادی مانند «آتش لکهنوی»، «آذرکیوان»، «ابن یمین»، «حکیم ترمذی» و «ذوالقرنین» معرفی شده‌اند.
در بخش ادیان و عرفان نیز مقالاتی در موضوعات مختلف نظیر «آخرالزمان»، «آدم»، «ابلیس» و «بت» در کتاب مندرج شده است.
بخش ادبیات و زبان‌شناسی نیز شامل سه مقاله است: «ادبیات پنجابی»، «اضافه» و «زبان اردو» و در بخش کتاب چهار اثر معرفی شده‌اند: «آذربرزین‌نامه»، «آنندراج»، «اکبرنامه» و «بلوهر و بوداسف». بخش شهرهای کتاب هم بر معرفی سه شهر «آرکات»، «آسام» و «آگره» تمرکز دارد.
آنچه درباره این فهرست می‌توان گفت یکی تمرکز قابل توجه نویسنده بر معرفی و بررسی مقولات مرتبط با هند و شبه‌قاره است و دیگری اینکه بسامد مقالات نویسنده در حرف الف دائره‌المعارف بسیار بیشتر از باقی حروف است. از 32 مقاله گردآمده در این کتاب، 28 مقاله مرتبط با حرف الف است. از این مقالات 11 مقاله به مجلد اول دائرةالمعارف اختصاص دارد که در سال 1367 منتشر شده است. در عین حال از مقالات مجتبایی در مجلد اول دائرةالمعارف، سه مدخل که درباره زندگی «آصف‌جاه»، «میرزاجعفر آصف‌خان» و «آصفی هروی» هستند در کتاب ذکر نشده است.
از آنجا که مجلدات مربوط به حرف الف دائره‌المعارف ده جلد اول این مجموعه کتاب را شامل می‌شود، به نظر می‌رسد اوج فعالیت مجتبایی در دائره‌المعارف در مقام نویسنده مدخل، به دهه اول فعالیت او در این مجموعه مربوط می‌شود.
حجم مقالات این مجموعه متنوع است و به عنوان نمونه، مقاله مربوط به زندگی‌نامه آتش لکهنوی و مقاله مربوط به زندگی آتشی که هر دو از پارسی‌گویان شبه‌قاره هستند هر یک دو صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده‌اند. پس از این دو مقاله، مقاله‌ای مربوط به آذرکیوان موسس فرقه آذرکیوانی که در شیراز متولد شده و پس از مهاجرت به هند مشی مذهبی خاص خود را در میان زرتشتیان ترویج کرده و اثر پرهیاهویی نظیر «دساتیر» را تالیف کرده قرار گرفته است که حدود 30 صفحه از مطالب کتاب را به خود اختصاص داده است.
.jpg)
برخی از مدخل‌های دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و از جمله مدخل «آخرالزمان» چند نویسنده داشته است. به طور مشخص، این مدخل را فتح‌الله مجتبایی، محمد مجتهدشبستری و احمد تفضلی نوشته‌اند. در این کتاب بخش‌هایی از مدخل که تالیف مجتبایی است، یعنی آخرالزمان در آئین یهود و آئین مسیحیت مندرج شده‌اند.
همچنین مدخل آدم در دائره‌المعارف بزرگ اسلامی را فتح‌الله مجتبایی، احمد تفضلی و صمد موحد با همراهی بخش معارف دائرةالمعارف نوشته‌اند و مدخل ابلیس را آذرتاش آذرنوش، فتح‌الله مجتبایی، عباس زریاب خویی و سید جعفر سجادی به رشته تحریر درآورده‌اند. در این دو مدخل نیز مجتبایی بخش‌های مربوط به باور به این دو مقوله در آئین‌های مسیحیت و یهودیت را نوشته است.
اینکه جدا کردن بخشی از یک مدخل و ارائه آن به صورت جداگانه، تا چه میزان می‌تواند در کیفیت متن موثر باشد موضوعی قابل بحث است. اما چیزی که نمی‌توان آن را نادیده گرفت این است که تجلیل از بزرگانی نظیر مجتبایی در قالب انتشار جداگانه مدخل‌هایی که برای دائره‌المعارف نوشته‌اند امری شایسته تقدیر است. این اتفاقی است که برای دیگر بزرگانی نیز که در تدوین مجلدات مختلف دائره‌المعارف فعال بوده‌اند می‌تواند رخ دهد.
از سوی دیگر، تمرکز بر دیدگاه‌های ادیان یهودیت و مسیحیت بر مفاهیمی نظیر آخرالزمان، آدم و ابلیس که در سه مقاله پیاپی کتاب در بخش دوم ارائه شده است، توانسته است امکانی برای آشنایی با جوانب کمتر مورد بحث قرار گرفته‌ای از این ادیان فراهم کند.
در مجموع کتاب «گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ» را می‌توان برآیندی از فعالیت‌های پژوهشی مجتبایی نیز تلقی کرد. فعالیتی که به طور ویژه بر پژوهش در ادیان یهودی و مسیحی از یک‌سو و مطالعه در حوزه پارسی‌گویان شبه‌قاره از سوی دیگر متمرکز است. البته در این میان مقالات دیگری نیز درباره موضوعاتی دیگر در این کتاب قابل دستیابی است.
گردآورنده کتاب، در ابتدای اثر موضوعات مورد بررسی در این کتاب را این‌گونه دسته‌بندی کرده است: «تامل در ساحتهای فکری گوناگون، از ایران تا شبه‌قاره هند، از هند تا غرب جهان اسلام، پرداختن به زندگی، اندیشه‌ها و آثار بزرگان این سرزمین‌ها، توجه به کتابهای پر ارج و جریانات دوران‌ساز تاریخی و فرهنگی، معرفی شماری از شهرهای بزرگی که در آنها حیات فکری و فرهنگی اسلامی با تاریخ و تمدن کهن هندی درآمیخته، موضوعاتی است که در قالب مداخل مشخص دائره‌المعارفی و به طریق اختصار، به قلم دکتر سید فتح‌الله مجتبایی نگارش یافته است.»
کتاب «گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ؛ مجموعه مقالات سید فتح‌الله مجتبایی» که به کوشش میترا حسنی گردآوری شده است را مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در 392 صفحه، با تیراژ 500 نسخه و با قیمت 95 هزار تومان در سال 1398 منتشر کرده است.
نظر شما