خراسانی که به گفته خود سال‌هاست در زمینه هزارویکشب تحقیق میکند، در گفت‌وگو با ایبنا درباره این اثر گفت: دایره‌المعارف هزارویکشب با پیوست‌ها و فهرست‌ها بیش از 900 صفحه دارد که ترجمه جلد اول آن تا سال آینده توسط انتشارات علمی و فرهنگی چاپ خواهد شد. این دایره‌المعارف در دو جلد در سال 2004 که سال جهانی هزارویکشب نامیده شده بود و جزو اقدامات علمی و فرهنگی گرامیداشت این سال محسوب می‌شد، منتشر شده است.
مترجم دایره‌المعارف هزارویکشب درباره نویسنده و گردآورنده این کتاب بیان کرد: «اولریش مارزلف» محقق مشهور و برجسته، ایرانشناسی و فولکلورشناس و استاد دانشگاه گوتینگن که آلمانی است، این اثر را با همکاری «ریچارد فون لیون» پژوهشگر هلندی که مترجم هزارویکشب به زبان هلندی است و کتابی به نام «جهان شهرزاد» نیز نوشته است و همچنین با کمک «حسن وصّوف» نوشته است. مارزلف و همکارانش برای نگارش این اثر، نسخه‌های متعددی را دیده‌اند و در دایره‌المعارف از آن‌ها استفاده کرده‌اند، که مهم‌ترین آن‌ها چاپ اول و دوم کلکته، چاپ‌های مصری به خصوص چاپ بولاق است و بر اساس ترجمه‌های رینهارد، ادوارد لین، برسلو، ریچارد برتون نیز مدخل‌ها استخراج شده است. مارزلف قابل اعتمادترین ترجمه انگلیسی هزارویک شب را از اصل عربی از آن حسین حدادوی می‌داند. وی از نسخه آنتونی گالان نیز بهره برده است.
نویسنده به فرهنگ و ادبیات فارسی و هندی توجه چندانی ندارد
خراسانی ضمن بیان اینکه کار مارزلف و همکارانش کاری بزرگ در باب هزارویکشب محسوب می‌شود، ادامه داد: اما ویژگی‌های خاصی بر این کار حاکم است؛ نخست اینکه از اصل و بنیاد چنین اثری را در پیوندی ژرف با فرهنگ و ادبیات عرب دانسته و به فرهنگ و ادبیات فارسی و هندی و چندین حوزه فرهنگی دیگر که حضوری پررنگ در داستان‌ها دارند، توجه چندانی جز به اشاره نداشته است. این نکته در عنوان اثر نیز بازتاب می‌یابد، به جای عنوان فراگیر و مشهور هزارویکشب که اتفاقاً از نخستین ترجمه‌های اروپایی اثر برمی‌آید، از عنوان «شب‌های عربی» استفاده شده است. این در حالی است که حتی «محسن مهدی»، مصحح مشهورترین تصحیح هزارویک شب، کتاب را هزارویک شب خوانده است، نه شب‌های عربی! البته باید به این نکته هم توجه کنیم که در نگاه اروپاییان صحبت از اعراب شامل کشورهای اسلامی می‌شود، که ایران هم در صدر این کشورهاست.
محبوبه خراسانی
وی افزود: دوم اینکه در چهارده مقاله مقدماتی که در بخش نخست جلد اول آمده، اغلب نویسندگان عرب و پژوهشگران ادبیات عربی مقاله‌ها را نوشته‌اند و محوریت آن‌ها عربی است و هیچ یک از پژوهندگان ایرانی صاحب نظر مقاله‌ای در این مجموعه ندارند، ولی از آنجا که ایران در باب این اثر سهم قابل توجهی دارد، در بیشتر مقالات نام ایران حضور دارد.
مترجم دایره‌المعارف هزارویکشب درباره ساختار این دایره‌المعارف اظهار کرد: بخش مقدماتی دایره‌المعارف، بخش مقالات است، که 14 مقاله از نویسندگان عرب و غربی درباره سبک ادبی و نسخه‌های خطی هزارویک شب، اقتباس‌های سینمایی و تصویرسازی‌های آن و این قبیل مسائل را شامل می‌شود. پس از مقالات، مدخل‌ها آغاز می‌شوند، که در جلد نخست شامل بیش از 500 مدخل که عمدتا بر اساس شخصیت‌هاست و به دنبال آن اشاره‌ای به عنوان حکایت نیز می‌شود. در این بخش، مؤلفان خلاصه‌ای از قصه را با محوریت شخصیت بیان می‌کنند، سپس بنا به اقتضای مطلب تفسیرگونه‌ای در باب روایت که معمولا سویه‌های هستی‌شناسی، مأخذشناسی و نسخه‌شناسی و نظایر آن دارد، می‌آورند.
وی ادامه داد: در جلد دوم مولفان به کلیدواژه‌های مرتبط با هزارویک شب می‌پردازند و در مدخل‌هایی مفصل آن‌ها را توضیح می‌دهند. مثلاً با این مدخل‌ها روبه‌رو می‌شویم: برمکیان، عباسیان، ابوالفرج اصفهانی، ابونواس، ادب، کیمیاگری، اسکندر کبیر. گاه مدخل‌ها مربوط به ادبیات تطبیقی است، مانند آمازون‌ها؛ برونته، شارلوت و امیلی؛ شاگال، مارک؛ چاوسر، جفری است.
این استاد دانشگاه در ادامه گفت: همچنین نام پژوهشگران، مترجمان، مصححان و اقتباس‌کنندگان از قصه‌های هزارویکشب نظیر سیلوستر دوساسی؛ گالان، آنتونی؛ برتون، سِر ریچارد؛ بورخس، خورخه لوئیس؛ بوکاچیو، جیووانی؛ بایرون، جرج، لرد؛ گارسیا مارکز، گارسیا؛ گوتیه، تئوفیل؛ گرهارت، میا؛ گوته، یوهان، ولفگانگ فون؛ گریم، یاکوب و ویلهلم؛ حسین طاها؛ ابن ندیم؛ ابن سراج؛ مهدی، محسن؛ محفوظ، نجیب و نظایر آن، به عنوان مدخل در جلد دوم آمده است. کتاب‌های مرتبط با فرهنگ هزارویک شب نیز در میان مدخل‌ها دیده می شود، مانند هزار افسان، حکایت العجایب، کلیله و دمنه، آیینه‌ای برای شاهزادگان [قابوسنامه]، هزارویک‌روز، طوطینامه و سندبادنامه. علاوه بر این موضوعات عمومی-ولی در ارتباط با هزارویکشب- نیز مدخل شده‌اند: سفر، عشق، ادبیات، روایت، جادو، برده‌ها، خرافه، موسیقی، پول، دیوها، عطر، شکار که درباره هر یک اطلاعات ارزشمندی ارائه شده است.
از تصویرهای به کار رفته در دایره‌المعارف هزارویکشب
«هزارویکشب» خاستگاه ایرانی دارد
خراسانی درباره هدف خود از ترجمه دایره‌المعارف هزارویکشب هم عنوان کرد: این دایره‌المعارف مفاهیم کلیدی و مهمی را درباره هزارویکشب دربر دارد، به‌ویژه اینکه در حوزه ادبیات تطبیقی اطلاعات بسیار مغتنمی را گردآوری کرده است؛ لذا به سبب خاستگاه ایرانی این اثر عظیم و ارتباط آن با فرهنگ و ادبیات فارسی، برآن شدم تا کار را ترجمه کنم. در کنار کار اصلی من که تدریس در دانشگاه است و اقتضائات خاص خود را دارد، بخش اصلی وقتم صرف ترجمه دایره‌المعارف می‌شود. از اوایل سال گذشته کار ترجمه این را آغاز کردم و خداروشکر خیلی خوب پیش رفته است و تا اواخر سال آماده چاپ است. جلد دوم این دایره‌المعارف را هم در دست ترجمه دارم و قرارداد هر دو جلد با هم در انتشارات علمی و فرهنگی بسته شده است.
وی در پایان درباره اینکه چرا تا به حال این دایره‌المعارف ترجمه نشده؛ بیان کرد: حقیقتش از خود پروفسور مارزلف شنیده بودم که مترجم قابلی درصدد ترجمه دایره‌المعارف برآمده است، اما گویا به دلایلی منصرف شده و ادامه نداده است. به نظر می‌رسد حجم زیاد کار مانع بزرگی بر سر ترجمه آن بوده است.
خراسانی درباره هدف خود از ترجمه دایره‌المعارف هزارویکشب هم عنوان کرد: این دایره‌المعارف مفاهیم کلیدی و مهمی را درباره هزارویکشب دربر دارد، به‌ویژه اینکه در حوزه ادبیات تطبیقی اطلاعات بسیار مغتنمی را گردآوری کرده است؛ لذا به سبب خاستگاه ایرانی این اثر عظیم و ارتباط آن با فرهنگ و ادبیات فارسی، برآن شدم تا کار را ترجمه کنم. در کنار کار اصلی من که تدریس در دانشگاه است و اقتضائات خاص خود را دارد، بخش اصلی وقتم صرف ترجمه دایره‌المعارف می‌شود. از اوایل سال گذشته کار ترجمه این را آغاز کردم و خداروشکر خیلی خوب پیش رفته است و تا اواخر سال آماده چاپ است. جلد دوم این دایره‌المعارف را هم در دست ترجمه دارم و قرارداد هر دو جلد با هم در انتشارات علمی و فرهنگی بسته شده است.
وی در پایان درباره اینکه چرا تا به حال این دایره‌المعارف ترجمه نشده؛ بیان کرد: حقیقتش از خود پروفسور مارزلف شنیده بودم که مترجم قابلی درصدد ترجمه دایره‌المعارف برآمده است، اما گویا به دلایلی منصرف شده و ادامه نداده است. به نظر می‌رسد حجم زیاد کار مانع بزرگی بر سر ترجمه آن بوده است.
نظر شما