ابتدا کمی درباره نویسنده نمایشنامه، ژولیان گارنر توضیح دهید و اینکه فکر می‌کنید این نمایشنامه چه پیشنهادی برای نمایشنامه‌نویسی فارسی دارد که به ترجمه آن پرداختید؟
ژولیان گارنر شاید در ایران، گمنام باشد. اما در اروپا شناخته شده‌تر است. متن این نمایشنامه در یک مجله انگلیسی به نام play منتشر شده بود که گروه ما مشترک این مجله بود و در یکی از شماره‌های آن، این نمایشنامه منتشر شده بود. به همین دلیل هم، اطلاعات کمی درباره او در دسترس است و من نتوانستم سابقه‌ای از او پیدا کنم. مجله هم اطلاعات خاصی درباره این نویسنده نداده بود. شاید برای آنها گمنام نبوده آنچنان که برای ما و در ایران هست. زیاد هستند نمایشنامه‌نویسانی که برای ما گمنام هستند. یک نویسنده آمریکای لاتینی هم بود به نام والتر آکوستا که دو تا از نمایشنامه‌های او را از همان مجله ترجمه کردیم. یکی براساس رمان «کسی به سرهنگ نامه نمی‌نویسد» مارکز و یکی هم در مورد زندگی پینوشه بود. که هر دو این نمایشنامه‌ها را هم اجرا کردیم. بخشی از این مجله که هر ماه به دست ما می‌‌رسید، مربوط به چاپ نمایشنامه بود و نمایشنامه‌های خوبی هم در آن منتشر شده بود. ژولیان گارنر هم از جمله نمایشنامه‌نویسانی بود که در آن مجله با او آشنا شدیم.
نمایشنامه در عین کوتاهی، بسیار پرمعناست
ما یک نگاه گروهی داریم و بیشتر این را در نظر می‌گیریم که گروه چه متنی را برای اجرا می‌پسندد. منهای این که از جمله علایق ما هم هست که بدانیم در جهان، به لحاظ نمایشنامه‌نویسی چه اتفاقی می‌افتد. این نمایشنامه در عین کوتاهی، بسیار پرمعنا است. نویسنده توانسته با استفاده از آیه‌هایی از تورات و انجیل، چهارچوبی برای نمایشنامه تشکیل دهد از مفاهیمی که این آیات را به هم پیوند می‌دهد و نمایشنامه را هم از ابتدا تا انتها ساختارمند کند. از سوی دیگر، برای بازپروری یک معلول ذهنی که کار خلافی کرده و مرتکب جنایت شده و به زندان افتاده، از آیاتی که توسط نویسنده، دست‌چین شده، استفاده می‌شود. در طول نمایشنامه این کاراکتر سیری را طی می‌کند و از یک معلول ذهنی به یک فرد عقلانی تبدیل می‌شود. از یک فرد ناخودآگاه به یک انسان انتخاب‌گر تبدیل می‌شود. این که نویسنده به این شکل از کتاب مقدس، تورات و انجیل، استفاده می‌کند و یک شخصیت نمایشی به این ترتیب پرداخته می‌شود، می‌تواند آموزنده باشد.
در این کار با زبان نمایش به سراغ متون مقدس رفته است و از سوی دیگر از مفاهیم مذهبی برای تغییر و نجات این کاراکتر استفاده شده است. در ایران معمولا آیه‌ای از قرآن و بزرگان در آثار روایت می‌شود و ما هنوز موفق به اقتباس دراماتیک از روایات مذهبی نشده‌ایم. کاراکتر اصلی نمایشنامه برای بازپروری از زندان به یک روستا فرستاده می‌شود. درواقع دور از محیط زندان و دارالتادیب، به جایی فرستاده می‌شوند که کار کنند و شکل بگیرند. اما مفاهیم آموزشی‌ای که نویسنده انتخاب کرده، خیلی اهمیت دارد. این مفاهیم فضای ذهنی‌اش را تغییر می‌دهد و با کار و کوشش هم فضای زندگی‌اش را تغییر می‌دهد. همه این عوامل، دست به دست هم می‌دهند و آدمی می‌سازند که دیگر آن آدم قبلی نیست. حالا سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا قوانین مدنی تمام حرکت‌های انسانی را پوشش می‌دهد یا قوانینی هستند از پیش تعیین شده که مجازات مجرم را مشخص می‌کنند. در حالی که قوانین پیش از وقوع جرم باید سازنده باشند. طی روند بهبودی این پسر، کم کم یک رابطه دو طرفه هم بین او و دختر مددکار به وجود می‌آید. در مجموع این نمایشنامه مخاطب را به چالش می‌کشد که قوانین مدنی چگونه با زندگی انسان در اجتماع برخورد می‌کنند. آیا باید صبر کنند تا جرمی واقع شود و سروقت آن بروند یا قوانینی هم هست که پیش از وقوع جرم، مانع از اتفاق افتادن آن می‌شود؟
به این ترتیب، شما فکر می‌کنید که نمایشنامه بیداری می‌تواند یک الگو برای اقتباس دراماتیک از کتب مقدس باشد؟
بله. همین طور است. به خصوص که ما به سوی اقتباس دراماتیک از قرآن کمتر رفته‌ایم. آن هم در جوامع امروز، اگر بتوانیم حرف درستی بزنیم قابل پذیرش هست. زبان تئاتر، یک زبان جهانی است و کسی نمی‌تواند جلوی یک تفکر و چارچوب صحیح را بگیرد و خود‌به‌خود پخش می‌شود. ما تا کنون با اجرای نمایشنامه‌های ایرانی در آن سوی آب‌ها مواجه نبودیم. در حالی که سال‌های سال است که نمایشنامه‌های غربی به فارسی ترجمه می‌شود. البته این اتفاق هم خوب است. چون ما یاد می‌گیریم. اما بهتر است که این ارتباط دوسویه باشد، شم دراماتیک می‌خواهد که بتواند قصه‌پردازی کند و حرفش را به جامعه جهانی بقبولاند.
شما پیش از این، کتاب «صدا و بیان برای بازیگر» را در انتشارات سمت منتشر کرده‌اید. کتاب‌هایی در حوزه بازیگری از استانیسلاوسکی، استلا آدلر و... به فارسی ترجمه شده است. در حوزه کتاب‌های آموزش بازیگری و کتاب‌های دانشگاهی آن، ما در چه وضعیتی هستیم و چقدر به روز هستیم؟ اصلا در این حوزه ما می‌توانیم نظریه‌پرداز باشیم؟
به هر حال ما هم بازیگری را تجربه می‌کنیم و حین این تجربه‌ها به نکاتی می‌رسیم. سابقه کتاب صدا و بیان به پیش از انقلاب می‌رسد. من همیشه به این نکته توجه داشتم که قسمتی از مهارت بازیگر در صدای اوست. هنگام دیدن کارهای خارجی هم به صدای بازیگران توجه می‌کردم که چه صداهای آماده و پخته‌ای دارند. بازیگران با صدای‌شان، شخصیت‌پردازی می‌کنند. به همین دلیل هم من با کتاب‌فروشی‌های خارج تماس می‌گرفتم و کتاب‌های صدا و بیان خارج از کشور را هم می‌خواندم و ضمن ترجمه، نکات آن را کار می‌کردیم. این‌طور نبود که فقط ترجمه کنیم. بلکه در جریان ترجمه ما به مواردی رسیدیم که امکان دارد در هیچ کتابی به آن اشاره نشده باشد. نمی‌توانیم بگوییم که دستاورد تجربه‌های ما متعلق به دیگران است. امکان دارد که زمینه‌سازش دیگران باشند. اما خودمان هم در حین کار کردن، به چیزهای جدیدی رسیده‌ایم. در ایران اصلا به صدا اهمیت نمی‌دهند و از صدا به عنوان یک امکان فوق‌العاده استفاده نمی‌شود.
به روز نیستیم
همین علاقه باعث تدوین این دو جلد کتاب شد. البته به مهم‌ترین نظریات نظریه‌پردازان جهان در این حوزه هم ارجاع داده شده است.من اغلب این تمرین‌ها را اول خودم کار می‌کردم و بعد به کتاب منتقل می‌کردم. چون جلد دوم کتاب «صدا و بیان» خیلی مشکل و کاملا فنی است. این‌ها همه در نتیجه تجربه است. در مورد بازیگری هم کتاب با عنوان «آموزش بازیگر در قرن بیستم» در همان انتشارات سمت منتشر کردیم که زیر نظر خانم آلیسون هاچ بود. این کتاب از سوی خانه کتاب تشویق شد. جلد اول «صدا و بیان» هم کتاب سال شد.
در این زمینه ما چقدر به روز هستیم؟
به روز نیستیم. مرکز هنرهای نمایشی که متولی این کار هست، اصلا آمادگی این را ندارد که به‌روز شود. چون در اجراهایی که ما می‌بینیم اصلا چنین دغدغه‌ای دیده نمی‌شود. فقط همه تلاش می‌کنند تا فرصتی برای اجرا به دست بیاورند. فرصت یادگیری و تجربه‌اندوزی کجا هست؟ این تعاملات کجا انجام می‌شود؟ نمی‌شود. ما فقط دل‌مان به این خوش است که کسی نمی‌تواند این فعالیت‌های انفرادی را از ما بگیرد.
گفتنی است نمایشنامه «بیداری» نوشته ژولیان گارنر با ترجمه داود دانشور در شمارگان 1000نسخه و با قیمت 10هزارتومان در انتشارات نمایش منتشر شده است.
نظر شما