اشاره به مک‌لوهان در کتابی که «نواختر کهکشان گوتنبرگ» نام دارد امری اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. چرا که اصطلاح «کهکشان گوتنبرگ» از اساس به وسیله مارشال مک‌لوهان وضع شده است. مارشال مک‌لوهان اندیشمندی کانادایی است که بیشتر به خاطر ایده بسیار مشهور و فراگیرش «دهکده جهانی» شناخته می‌شود.
مک‌لوهان در سال 1961 کتابی نوشته است با نام «کهکشان گوتنبرگ: شناخت انسان چاپی» که مطالعه‌ای پیشگام در زمینه‌های فرهنگ شفاهی، فرهنگ چاپی، مطالعات فرهنگی و محیط‌شناسی رسانه محسوب می‌شود. مک‌لوهان در سراسر کتابش تلاش می‌کند تا نشان دهد که چگونه تکنولوژی ارتباطی (نوشتن به وسیله حروف الفبا، چاپ و رسانه‌های الکترونیک) بر سازماندهی شناختی اثر می‌گذارند و این سازماندهی شناختی چگونه اثری بر سازمان‌های اجتماعی دارد. مک‌لوهان می‌گوید: «اگر تکنولوژی جدید یکی یا چند تا از حس‌های ما را به جهان اجتماعی خارج از ما امتداد می‌دهد، در هر فرهنگ خاصی، نسبت‌های جدیدی میان هرکدام از حس‌های ما به وجود می‌آید. درست مثل زمانی که یک نت جدید به یک ملودی اضافه شود و وقتی نسبت حس‌ها دگرگون شود چیزی که قبلاً به نظر شفاف می‌آمد ناگهان کدر می‌شود، و چیزی که مبهم یا کدر بود نیمه شفاف می‌نماید.»
مارشال مک‌لوهان
تعمیق درباره رویکرد و مضامین کتاب «کهکشان گوتنبرگ» مک‌لوهان و نسبت آن با جمله‌ای که نینا برتون از زبان کتابفروش بازلی نقل می‌کند، می‌تواند در شناخت ما از رویکرد کتاب «نواختر کهکشان گوتنبرگ» اثر بگذارد.
کتاب برتون در بستری نوشته شده است که بر مبنای ایده‌ها و نظرات مک‌لوهان نظام‌مند شده است. این ایده که تغییرات بنیادین تکنولوژیک نگاه ما به جهان را تغییر می‌دهند یا به عبارت دیگر جهان ما را تغییر می‌دهند. از این روست که به گمان مک‌لوهان گوتنبرگ با اختراع دستگاه چاپ کهکشان را تحت تاثیر خود قرار داد. اختراع او که در نهایت در شکل‌گیری عصر روشنگری موثر واقع شد، نسبت‌های جدیدی میان حس‌های بشری پدید آورد و جهان ذهنی بشر را به کلی تغییر داد.
اما آیا نینا برتون آنجا که می‌گوید اراسموس بیش از مک‌لوهان به ما درباره کهکشان گوتنبرگ مطلب برای عرضه دارد سخنی به گزاف می‌گوید؟ آیا از اساس اراسموس درباره کهکشان گوتنبرگ که اصطلاحی وضع شده به وسیله مک‌لوهان است مطلبی گفته که بخواهد بیشتر یا کمتر از ایده‌های آن اندیشمند کانادایی مفید باشد؟
مهمترین و مشهورترین اثر اراسموس کتابی است با نام «در ستایش دیوانگی». این کتاب نخستین اثری است که پس از قرون وسطی استبداد مقامات مسیحی را با زبان طنز و شوخی مورد انتقاد قرار داد. او در این کتاب مطلبی درباره گوتنبرگ ننوشته است و در دیگر آثارش نیز به این موضوع نپرداخته.
آنچه نینا برتون درباره اهمیت اراسموس در شناخت کهکشان گوتنبرگی می‌گوید هم ربط چندانی به «آثار» اراسموس ندارد. او در این کتاب بیش از آثار به «سلوک» اراسموس پرداخته است. اراسموس نه به مثابه یک اندیشمند و یکی از چهره‌های فکری عصر روشنگری، بلکه اراسموس به مثابه یک ناشر بزرگ، یا آنگونه که کتاب می‌گوید، بزرگترین ناشر عصر روشنگری. اراسموس در زمان حیات خود، در انتشار بیش از یک پنجم کتابهای چاپی اروپایی نقش داشته است.
کتاب «نواختر کهکشان گوتنبرگ» که در قالب جستارنویسی هنری روایتی جذاب از زندگی اراسموس ارائه داده است، ابتدا به گوتنبرگ و دستاورد بزرگ او می‌پردازد: «در میانه‌های قرن پانزدهم گوتنبرگ چند فن را با هم ترکیب کرد. او فن پرس کردن از طریق دستگاه پرس انگور و صنعت مهرسازی و ضرب سکه را با هنر حکاکی روی ظروف برنزی در هم آمیخت و به این ترتیب توانست دستگاه چاپ را ابداع کند.» (21) در این بستر، کتاب به سراغ زندگی اراسموس می‌رود. او که به نظر می‌رسد متولد روتردام باشد زندگی‌نامه ناشفافی دارد. آنقدر ناشفاف که حتی با قطعیت نمی‌شود گفت که او متولد رتردام است. کتاب با سیری خطی، زندگی اراسموس از تولد تا مرگ و تا پس از مرگ را از نظر می‌گذراند و با روایتی جذاب ما را به بطن شکل‌گیری «کهکشان گوتنبرگ» می‌برد. اگر مک‌لوهان نظریه‌پرداز «کهکشان گوتنبرگ» است، کتاب «نواختر کهکشان گوتنبرگ» در بستر آن نظریه، پژوهشی موردی به ما ارائه می‌دهد تا بتوانیم میزان صدق آن نظریه را بسنجیم. بر این مبناست که ادعای نویسنده در ابتدای کتابش که اراسموس بیش از مک‌لوهان درباره کهکشان گوتنبرگ به ما اطلاعات می‌دهد خالی از صدق نیست.
در بستر زندگی اراسموس و با توجه به اینکه او بیش از پانصد نامه برای صاحبان قدرت و اندیشمندان همعصر خود نوشته است، با بسیاری از شخصیت‌ها و روندهای فرهنگی و اجتماعی عصر او آشنا می‌شویم. از جمله کسانی که این کتاب بر زندگی‌اش نور می‌افکند مارتین لوتر، بنیان‌گذار پروتستانسیسم مسیحی است.
مختصری درباره نویسنده
آنچنان که در مقدمه مترجم بر کتاب آمده است، نینا برتون از شاعران برجسته معاصر سوئد است. سبک او در جستارنویسی در مرز میان شعر و علوم طبیعی گام برمی‌دارد. او جوایز متعددی کسب کرده و عضو فرنگستان علوم سوئد است. کتاب «نواختر کهکشان گوتنبرگ» نیز در سال 216 بهترین کتاب غیرداستانی سوئد شده است.
کتاب «نواختر کهکشان گوتنبرگ» را سعید مقدم در 314 صفحه ترجمه کرده و نشر اختران آن را در تیراژ 1100 نسخه و با قیمت سی هزار تومان در سال 1397 منتشر کرده است
نظر شما