به گزارش خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا) طی 25 سال گذشته که موسسه خانه کتاب به صدور شابک مبادرت دارد، بیش از 11 هزار ناشر عضو نظام شابک شده‌اند. با توجه به روند رو به افزایش تولید‌ کتاب‌های الکترونیک موسسه خانه کتاب با حمایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تلاش است تا دامنه صدور شابک را گسترش بدهد و این ناشران را نیز به نظام شابک اضافه کند.

درباره وضعیت آماری و همچنین نگاه ناشران الکترونیک به شابک، با روح‌الله سلطانی؛ مسئول واحد شابک موسسه خانه کتاب به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم.   
 
یکی از وظایف موسسه خانه کتاب  اعطا شابک به ناشران است. شابک چیست؟   
استفاده از شابک یا ISBN که به معنای شماره استاندارد بین‌المللی کتاب است، دهه 60 میلادی در اروپا متداول شد و به مرور برای انواع کتاب مانند بریل، میکروفیلم، میکرو‌فرم، صادر شد. کتاب‌های الکترونیکی و همچنین محصولات چند رسانه‌ای مبتنی بر کتاب نیز صاحب شابک هستند. شابک به خلاصه کتاب‌ها و جزوات چاپی،‌ حتی مقالات منفرد و نقشه‌ها و ویدئو‌های آموزشی برگرفته از کتاب و حتی آن دسته از کتاب‌ها که در فضای وب منتشر می‌شوند نیز تعلق می‌گیرد.  

موسسه خانه کتاب از ابتدای تا امروز برای چه تعداد ناشر متقاضی شابک صادر کرده است؟
طی 25 سال گذشته، 11 هزار و 925 ناشر عضو نظام شابک شده‌اند علاوه بر این باید آمار تعداد 19 هزار و 517 ناشر-مولف را نیز اضافه کرد. 

درباره توسعه تدریجی دامنه صدور شابک به کتاب‌‌های الکترونیکی گفتید. آیا موسسه خانه کتاب برای این دسته از کتاب‌ها نیز شابک صادر می‌کند؟
تولید‌کنندگان این دسته از آثار مجوز تولید آثار خود را از سوی مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال دریافت می‌کنند. تعدادی از این محصولات شابک نیاز دارند و هرچند که برای صدور شابک راهکار ثابتی نداشتیم، اما برای نزدیک به پنج  تا 6 هزار اثر، شماره استاندارد بین‌المللی کتاب صادر شده و این آثار به دست ما نیز رسیده است.

اگر ناشران به دریافت شابک اقدام نکنند چه آثاری برای آن‌‌‌ها به دنبال دارد؟
شابک برای ناشران مزیت‌های مختلفی دارد، به‌عنوان مثال ناشران برای عرضه محصول خود در سایت‌های خارجی نیازمند شابک هستند. آمازون، کتاب بدون شابک نمی‌پذیرد. دلیل اصلی این جریان، کارکرد‌‌های شابک است. فروش ماشینی کتاب، جریان انبار‌گردانی فیزیکی کتاب، بازیابی و جستجوی اطلاعات همچنین تجزیه و تحلیل اطلاعات از جمله کاربرد‌های شابک است. موسسه خانه کتاب بدون  شابک قادر به برگزاری طرح‌های تخفیف فصلی نبود. وجود شابک بود که امکان برگزاری طرح‌های تخفیف فصلی را برای موسسه خانه کتاب و همچنین معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فراهم کرد. بسیاری از تولید‌کنندگان کتاب‌های الکترونیکی با توجه به اینکه محصولات آن‌ها شابک ندارد و به دنبال آن فرآیند ثابت و منظمی نیز برای گرد‌آوری اطلاعات آن‌ها برقرار نشده از مزایای حمایت دولتی محروم شده‌اند. خوشبختانه با توجه به پیشنهاد معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و موسسه خانه کتاب، هماهنگی لازم برای صدورشابک برای انواع کتاب‌های الکترونیکی در حال شکل‌گیری است.

آیا کتاب‌های چاپی که شابک دریافت کرده‌اند بعد از انتشار در قالب‌های جدید به شماره جدید نیاز دارند؟
بسیاری از ناشران، معادل کتاب‌ چاپی، کتاب الکترونیکی تولید می‌کنند که  علاوه‌بر پرتال‌‌های داخلی از طریق پُرتال‌های خارجی مانند آمازون نیز عرضه شوند. انتشار هر نوع کتاب در قالب دیگر به شایک جدید نیاز دارند. اگر کتاب الکترونیکی در قالب html و یا pdf منتشر شود شابک  باید تغییر کند. شابک به هر نوع محصول الکترونیکی مانند کتاب‌های گویا که برگفته از کتاب هستند نیز تعلق می‌گیرد. نرم‌افزار‌‌ها و کتاب‌های تعاملی نیز شماره شابک دارند. شابک فقط به تعداد معدودی فیلم تولید شده از سوی برخی موسسات، اختصاص داده شده، بنابراین ظرفیت صدور شابک به فیلم‌های آموزشی نیز وجود دارد و دامنه صدور این شماره به کتاب‌های چاپی محدود نیست. تاکید داریم که ناشران تولید‌کننده هر دو نوع کتاب چاپی و الکترونیکی به دریافت دو شابک اقدام کنند تا از حمایت‌های معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در آینده بهره‌مند شوند.
 
مهم‌ترین اتفاقی که به‌دنبال همکاری سه نهاد معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، موسسه خانه کتاب و مرکز فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال برای ایجاد زیر‌ساخت‌‌های لازم برای صدور شابک به کتاب‌های الکترونیکی رخ می‌دهد چیست؟

آمار دقیقی از تعداد کتاب‌های الکترونیکی در کشور وجود ندارد، بنابراین ایجاد بانک اطلاعاتی منظم مانند کتاب‌های چاپی امکان رصد و تهیه گزارش از میزان تولید این نوع کتاب‌ها را فراهم می‌کند. به نظر می‌رسد که در آینده نزدیک می‌‌توان به این آمار دست پیدا کرد؛ اما اطلاع‌‌رسانی منظم و منطقی از کتاب‌های گویا، چند رسانه‌ای و الکترونیکی منوط به ایجاد زیر‌ساخت‌های لازم با  همکاری معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز توسعه فناوری اطلاعات رسانه‌های دیجیتال و موسسه خانه کتاب است.

ایجاد بانک اطلاعاتی کتاب‌های الکترونیکی در موسسه خانه کتاب را می‌توان مقدمه اساسی برای هدایت خدمات و حمایت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به سوی تولید‌کنندگان این نوع محصول فرهنگی برشمرد. ناشران کتاب‌های الکترونیکی بعد از دریافت شابک از چه نوع حمایت‌‌هایی برخوردار می‌شوند؟     

موضوع حمایت از تولید‌کنندگان کتاب‌های الکترونیکی مانند کتاب‌های چاپی است. به‌عنوان مثال، ناشران این دسته از کتاب‌ها از حضور در نمایشگاه‌های استانی محرومند علاوه‌بر این در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز در مکانی جدا از ناشران کتاب‌های کاغذی جانمایی می‌شوند در حالی‌که این دسته از تولید‌کنندگان نیز کتاب تولید می‌کنند، بنابراین با شکل‌گیری ساختار‌های لازم، حمایت از این دسته از ناشران منظم‌تر و راحت‌‌تر ‌می‌شود. امیدوارم که درآینده خبر‌های خوشی به ناشران الکترونیکی درباره استفاده از حمایت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام شود.

اخیرا نشست مشترک موسسه خانه کتاب با تعدادی از ناشران کتاب الکترونیکی برگزار شد. برخی از ناشران بر لزوم دریافت شابک به‌عنوان شماره استاندارد بین‌المللی کتاب تاکید داشتند در حالی‌‌که اضافه شدن جریان جدید برای انتشار اثر را باری بر دوش تولید‌کننده اعلام کردند، بنابراین به نظر می‌رسد که نیازمند محرکی و یا مشوقی هستند. نظرتان درباره ایجاد مشوق‌هایی چیست؟

ارائه اطلاعات تولید‌‌کننده انواع کتاب الکترونیکی به همراه محصول، مانند کتاب‌های کاغذی از پایگاه اینترنتی موسسه خانه کتاب، مشوق قابل توجهی است، علاوه‌براین خرید کتاب از سوی معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و یا امکان حضور در نمایشگاه‌های مختلف استانی محرک توجه به شابک به حساب می‌آید. چرا سایت‌های فروش کتاب‌های چاپی نباید انواع کتاب‌های الکترونیکی را به فروش برسانند؟  زیر‌ساخت‌های لازم وجود ندارد شابک زیرساخت  شکل‌گیری این جریان است. علاوه‌براین دور از ذهن نیست که کتابفروشی‌های ویژه کتاب‌های الکترونیکی تاسیس شود. تا زمانی که آمار و اطلاعات دقیق درباره کتاب‌های الکترونیکی وجود ندارد، مسئولان ذی‌ربط برای برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری موفق نخواهند بود.

 به نظر می‌رسد نوعی مقاومت بین ناشران کتاب الکترونیکی برای پذیرش لزوم دریافت شابک وجود دارد. پاسخ شما برای رفع این مواجه چیست؟  

واکنش‌ها بعد از برگزاری نشست مشترک مثبت بود. شاید برخی از ناشران الکترونیکی تصور می‌کنند دریافت شابک فرآیند تولید و عرضه محصول را دشوارتر می‌کند. اما چرا این دسته از ناشران با دیگر ناشران متفاوت باشند؟ ناشران کتاب‌های الکترونیکی نیز مانند تولید‌‌کنندگان کتاب‌های چاپی هستند و فقط شکل‌ ظاهر محصول آن‌ها متفاوت شده است. کتاب زمانی روی لوح گلی، پوست حیوانات، پاپیورس، کاغذ و امروز به صورت لوح فشرده و گویا و فضای مجازی تولید می‌شود. بنابراین فقط قالب عرضه کتاب متفاوت شده  و بهتر است همه این کتاب‌ها برای دریافت مجوز تولید، ‌شابک، اعلام وصول و جمع‌آوری داده‌ها از کانال واحد عبور کند. بی‌تردید اگر حوزه فعالیت ناشران الکترونیکی کتاب باشد، جریان عرضه آن باید از معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پیش‌می‌رود.

وجود دو فرآیند دریافت مجوز برای ناشران کتاب الکترونیکی یعنی «شامد» و «شابک» فعالیت را دشوار می‌کند. اولویت با کدام است و چرا؟  

اگر فعالیت این دسته از تولید‌کنندگان را «نشر» تعریف کنیم، وجود سازمان واحد برای پیگیری فرآیند تولید محصول آن‌ها با سهولت بیشتری قابل پیگیری  است. مشکلات فعلی نیز ناشی از فعالیت موازی و بدون هماهنگی دو نهاد است. برای ایجاد سازماندهی ناشران الکترونیکی سه سال پیش با مسئولان مرکز توسعه رسانه‌های دیجیتال نشست مشترک استفاده از شابک را برگزار کردیم، اما متاسفانه نه‌تنها از این شماره استفاده نشد بلکه به طراحی شماره داخلی «شامد» که حتی در سطح کشور کارکردی ندارد اقدام شد.

پیشگیری از سرقت محتوا، مهم‌ترین هدف طراحی شامد عنوان شده است و مهم‌‌ترین نگرانی ناشران کتاب الکترونیکی نیز همین موضوع است. با وجود این نگرانی باز بر دریافت شابک تاکید دارید؟

هدف اصلی از طراحی «شامد» پیشگیری از سرقت محتواست در حالی‌که خروجی و  کارکرد «شامد» مشخص نیست. نمی‌دانیم شامد چگونه مانع سرقت محتوا می‌شود. مدرک و سندی برای بیان این کارکرد وجود ندارد در حالی‌که شابک در بیش از 200 کشور تعریف شده‌ و حتی در ایران نیز تعریف ملی دارد و با اختصار ISMN شناخته می‌شود. شماره ملی استاندارد بین‌المللی کتاب ISBN و شماره ملی در سازمان ملی استاندارد ایران تصویب شده است. در حالی‌که شامد خارج از مرکز کارکردی ندارد.  

دریافت شابک برای ناشران الکترونیکی در جریان تولید اثر و مجوز نشر چه تاثیری دارد؟  

ناشران کتاب الکترونیکی بعد از شکل‌گیری زیرساخت‌های لازم فقط با دریافت شابک می‌‌توانند به دریافت مجوز نشر اقدام کنند. هرچند ناشران صاحب‌نام، به دریافت شابک اقدام می‌کنند، اما با توجه به اینکه مجوز نشر از سوی مرکز توسعه رسانه‌های دیجیتال انجام می‌شود و به تعبیر دیگر، با توجه به نبود ارتباط ارگانیک با معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ممکن است تعدادی از ناشران باشند که  شماره استاندارد بین‌المللی کتاب ندارند، اما بیشتر ناشران کتاب الکترونیکی با توجه به اخذ پروانه نشر از سوی معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجاز به تولید کتاب‌ چاپی،‌ الکترونیکی و گویا هستند.

 خواست اصلی ناشران الکترونیکی، مواجه یکسان نهاد‌های مربوطه است.  می‌خواهند مانند ناشران کاغذی دیده و از امکانات بهره‌مند شوند و  در نمایشگاه استانی حضور پیدا کنند. بنابراین اگر فرآیند ایجاد زیر‌ساخت‌ها، منظم پیگیری شود، ناشران الکترونیکی به اهداف خود می‌رسند. یکی از مهم‌ترین و به حق‌ترین مشکل ناشران الکترونیکی لزوم توجه به پیشگیری از افزوده شدن مشکل جدید در فرآیند دریافت مجوز با دریافت شابک است. بنابراین فرآیند دریافت مجوز باید به شکلی چیده شود که با سهولت به اخذ مجوز پیش از چاپ، شابک و فیپا اقدام کنند. در آینده اخبار خوبی اعلام خواهد شد. مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال نیز همراه است چراکه مقرر شده تا زیر‌ساخت‌های فنی ازسوی این نهاد پیگیری شود.