به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) به جرات می‌توان گفت که تاریخ‌نگاری در این دهه به‌ویژه با فراگیر شدن مطالعات میان‌رشته‌ای، در دوران اوج خود به سر می‌برد. استقبال عامه مخاطبان از حجم عمده آثار تالیف و ترجمه در این عرصه نیز راه را برای ورود به سوژه‌های جدید همراه با نگارش انتقادی تاریخ، گشوده است. به یقین غنای تاریخ‌نگاری و پژوهش‌های تاریخی به غنای فرهنگ امروز کشور کمک شایانی خواهد کرد.

در سال 1396 نیز مانند اکثر سال‌های دهه اخیر، منابع مهم بسیاری در حوزه تاریخ منتشر شدند. برخی از این منابع نیز بر رونق گفت‌وگو در محافل آکادمیک در موضوع مورد بحث کتاب افزودند و برخی از منابع نیز با انتشار خود باعث شدند چراغ مطالعات انتقادی حتی در دیگر شاخه‌های حوزه علوم انسانی خاموش نشود. البته نباید فراموش کرد که بازار کتاب و مخاطبان ایرانی از همه طیف‌ها تشنه تاریخ‌نگاری اندیشه‌های ایرانی هستند. در گزارش ذیل نگاهی داشته‌ایم به برخی از مهم‌ترین کتاب‌های منتشر شده این حوزه در سال 1396. به یقین می‌توان به این لیست کتاب‌های بیشتری را نیز اضافه کرد. عناوین معرفی شده در زیر با توجه به میزان استقبال مخاطب و همچنین گفت‌وگوها و انتقادها و در کل نشاطی را که به جامعه علوم انسانی در ایران بخشیدند، انتخاب شده‌اند.



«اندیشه اصلاح دین در ایران: مقدمه‌ای تاریخی»

سید مقداد نبوی رضوی این کتاب را در دو مجلد به رشته تحریر درآورده است. در مجلد نخست جریان‌های اصلاح‌ دین در زمان قاجاریه در سه فصل مورد بررسی قرار گرفته که عناوین آن به ترتیب عبارتند از: «بابیان و دعوت اصلاح دین»، «شیخ هادی نجم آبادی: معلم فکر اصلاح دین در عصر قاجار» و «سید اسدالله خرقانی و دوره طلایی مشروطیت».

نویسنده در جلد دوم نیز در سه فصل به تحلیل جنبش‌های اصلاح‌دینی در دوران پهلوی پرداخته است. عناوین این سه فصل به ترتیب به این شرح است: «شریعت سنگلجی: معلم فکر اصلاح دین در عصر پهلوی»، «دعوت اصلاح دین پس از شریعت سنگلجی» و «جمع‌بندی و نتیجه‌گیری.» کتاب همچنین شامل پنج پیوست به همراه اسناد و مدارک بسیاری شامل تصاویر و عکس‌هایی از اشخاص، دست‌خط‌هاف روی جلد کتاب‌ها و مدارک، است.

پنج پیوست کتاب عناوینی چون «شجره‌نامه فکری داعیان اصلاح دین در ایران»، «انحطاط توحیدی مسلمانان و ظهور سیدعلی محمد باب از نگاه ازلیان»، «نمودهای از اندیشه اصلاح دین سید جمال‌الدین افغانی»، «پیشنهادهای سیداسدالله خرقانی به روزنامه صوراسرافیل» و «گفتارهایی در نسبت شریعت‌سنگلجی با اصلاح گرایان ایرانی و وهابیان عرب» دارد.

عکس‌ها و اسناد بسیار نیز در انتهای کتاب بر درک بیشتر مخاطب اثرگذار است. نبوی رضوی در این کتاب مانند دو کتاب پژوهشی پیشین خود یعنی «تاریخ مکتوم» به تاریخ‌نگاری نقادانه فعالیت‌ بابی‌های ازلی در جریان مشروطه و پس از آن پرداخته است. در آن دوران به توصیه میرزا یحیی طبح ازل، بابیان ازلی باید عقیده خود را کتمان کرده و در ظاهر به طریق مسلمانی می‌زیستند. به همین دلیل بسیاری از بابیان ازلی حتی به کسوت روحانیون دینی و شرعی هم درآمده بودند. البته عقیده ازلی بسیاری از آنها در سال‌های بعد افشا شد. نبوی رضوی در این کتاب با تحلیل مکتوبات تاریخی و همچنین تنها تالیف بجای مانده از شیخ هادی نجم آبادی یعنی کتاب «تحریر العقلا» نتیجه‌ می‌گیرد که شیخ هادی نیز در باطن عقیده ازلی داشته است. او با تحلیل زندگینامه و منظومه فکری سیداسدالله خرقانی به همان نتیجه‌ای می‌رسد که درباره شیخ هادی به آن رسیده بود.

هرچند به رویکرد نویسنده انتقادهای بسیاری وارد است، اما انتشار این کتاب از بسیاری جهات اهمیت دارد. در دهه‌های اخیر بحث پیرامون نظام‌های مختلف اندیشه‌ورزی در دوران مشروطیت روبه فراموشی سپرده شده بود و این کتاب توانایی زنده کردن بحث‌ها پیرامون مشروطیت را دارد. همچنین انتشار این کتاب می‌تواند شروعی باشد برای بازخوانی انتقادی جریان‌های فکری از دوران مشروطیت تا زمان برآمدن رضاخان پهلوی.

جلد نخست این کتاب در 513 صفحه و بهای 40 هزار تومان و جلد دوم در 428 صفحه و بهای 35 هزار تومان از سوی انتشارات شیرازه کتاب ما منتشر شده است. شمارگان هر دو مجلد 880 نسخه است.



مجموعه مقالات خلیل ملکی

مجموعه 5 جلدی مقالات خلیل ملکی به کوشش رضا آذری شهرضایی فرصت نشر پیدا کرده است. خلیل ملکی (درگذشته در سال 1348) یکی از مهم‌ترین فعالان سیاسی در ایران معاصر است که در بسیاری از احزاب سیاسی منتقد در دوران پهلوی عضویت داشت و یا از بنیان‌گذاران آنها بود، اما آنچنان که باید و شاید زندگینامه و منظومه فکری او مورد بررسی و پژوهش قرار نگرفته است. زندگی سیاسی ملکی فراز و فرود بسیاری داشت، او در زمره گروه 53 نفر بود و بعدها در تاسیس حزب توده نقش ایفا کرد و البته پس از مدتی از آن منشعب شد و «نیروی سوم» را بنیان‌ گذاشت. همچنین ملکی در تاسیس حزب زحمتکشان نیز به همراه مظفر بقایی کرمانی نقش عمده‌ای را ایفا کرد.

مقالات خلیل ملکی نیز برای نخستین بار است که پس از انقلاب فرصت طبع و نشر پیدا می‌کنند. جلد اول این مجموعه که به حزب توده می ‌پردازد، در اصل حاوی مجموعه مقالاتی است که ملکی بین سال‌های 1309 تا 1335 نوشته است. نخستین سال‌های روزنامه‌نگاری او با نقد دستگاه حکومت رضاشاه آغاز می‌شود. ملکی در این دوران با بورسیه دولت در آلمان درس می‌خواند، اما با این نقدها بورسیه تحصیلی‌اش قطع و به ایران عودت داده شد. جریان دستگیری‌اش و بعدها مشارکت در تاسیس حزب توده با این بازگشت به ایران اتفاق می‌افتد. در این مجلد می‌توان منظومه فکری او و شکل مواجهه‌اش با دستگاه حکومت را از خلال مقالات بدست آورد.

جلد دوم با عنوان «انشعاب» به مقالات نگاشته شده توسط ملکی در فاصله سال‌های آبان 1325 تا شهریور 1330 اختصاص دارد. در این مقالات زمینه‌های فکری جدایی ملکی از حزب توده بیان می‌شود. با انشعاب از حزب توده دگرگونی اساسی در نحوه تحلیل‌های سیاسی و فکری او رخ می‌دهد. ملکی از تحلیل‌گر حزب توده به نظریه‌پرداز نهضت ملی‌شدن صنعت نفت بدل می‌شود و در چارچوب نهضت ملی به نقادی تئوریک سیاسی حزب توده پرداخته و با انتقادهای اساسی پایه‌ها و بنیادهای فکری و سیاسی حزب توده را به چالش می‌کشد. سلسله‌ مقالات «برخورد آرا و عقاید» ازجمله آن تحلیل‌های انتقادی است.

جلد سوم این مجموعه که حاوی مجموعه مقالات بین شهریور ١٣٣٠ تا آبان ١٣٣١ است به «حزب زحمتکشان» اختصاص دارد. مقالات نظری این دوره حول محور ضرورت وجود یک حزب پیشرو در چارچوب اهداف نهضت ملی‌شدن نفت نوشته شده‌اند. ملکی به پیشنهاد جلال آل احمد که رفاقت و صمیمیتی دیرین با او داشت، تصمیم گرفت پس از مدتی که فعالیت‌ سیاسی را به کناری گذاشته بود، به این عرصه بازگردد. آل‌احمد از حدود سال‌ 1328 با روزنامه شاهد که توسط مظفر بقایی و حسین مکی اداره می‌شد، همکاری داشت و مقالات را ملکی برای انتشار در آن می‌گرفت. این روند باعث ورود دوباره ملکی به عرصه سیاست و تاسیس حزب زحمت‌کشان شد.
 
جلد چهارم با عنوان «نیروی سوم» به مجموعه مقالات نوشته شده در فاصله آبان 1331 تا آذر 1335 اختصاص دارد. ملکی در این مقالات علاوه بر نقد عملکرد حزب توده و سران آن به انتقاد از برخی از رهبران جدا شده از نهضت ملی و بالطبع مخالف دکتر مصدق، نیز می‌پردازد.

مقالات جلد پنجم با عنوان «جامعه سوسیالیست‌ها» مربوط به دوران بعد از کودتای ٢٨ مرداد است. بین آذر ١٣٣٥ تا تیر ١٣٤٦ تحولاتی مانند حوادث مربوط به احیای جبهه ملی دوم و سوم و تشکیل جامعه سوسیالیست‌ها به وقوع می‌پیوندد. ملکی سعی می‌کند با توجه به شکست نهضت ملی و سرخوردگی در بین نیروهای سیاسی و اشتیاق جامعه به اصلاحات عمیق سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به ارائه نظرات و مقالات خود بپردازد.
 
دوره پنج جلدی مجموعه مقالات خلیل ملکی را انتشارات اختران به بهای 385 هزار تومان روانه کتابفروشی‌ها کرده است.
 


«در اعماق زمان»

«در اعماق زمان» نوشته الهام ملک‌زاده زندگینامه فیروز میرزا فیروز (یا نصرت‌الدوله) فرزند شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما و عزت‌الدوله دختر مظفرالدین شاه است.

نصرت‌الدوله در بیروت تحصیل کرد و از نوجوانی به کار سیاست پرداخت. او در جریان انعقاد قرارداد ۱۹۱۹ سمت وزیر امور خارجه کابینه وثوق‌الدوله را بر عهده داشت و یکی از سه نفری بود که به امضای قرارداد پرداخت. نصرت‌الدوله با قدرت گرفتن رضاخان به او نزدیک شد و مدتی نیز در دوران رضاخان به وزارت اشتغال داشت، اما مانند همه دیگر نزدیکان رضاخان مورد غضب قرار گرفت و ابتدا زندانی و بعدها تبعید شد و در همان محل تبعید خود (یعنی در سمنان) به قتل رسید.

چهره سیاسی نصرت‌الدوله تقریبا زیادی در دوران خود داشت، اما با این وجود پیشتر کتاب و پژوهش مستقل مهمی درباره شخصیت او کار نشده بود. پژوهش الهام ملک‌زاده در یازده فصل به سرانجام رسیده که عناوین آن به ترتیب عبارتند از: «تولد و روزگار جوانی»، «نصرت الدوله و وزارت عدلیه»، «نصرت الدوله و قرارداد 1919 میلادی»، «نصرت الدوله وزیر خارجه ایران»، «نصرت الدوله و کنفرانس صلح پاریس»، «نصرت الدوله در مجالس چهارم و پنجم»، «نصرت الدوله و انجمن آثار ملی»، «نصرت الدوله وزیر مالیه دوره رضا شاه»، «افول قدرت نصرت الدوله»، «شورش ایالات فارس و دستگیری نصرت الدوله» و «قتل نصرت الدوله».

«در اعماق زمان: زندگی‌نامه سیاسی فیروزمیرزا فیروز (نصرت‌الدوله)» نوشته الهام ملک‌زاده که با شمارگان هزار نسخه، 290 صفحه و بهای 48 هزار تومان از سوی نشر تاریخ ایران روانه کتابفروشی‌ها شده است.



«از سرد و گرم روزگار»

«از سرد و گرم روزگار» نوشته احمد زیدآبادی، هفت فصل دارد و زیدآبادی در آن خاطرات خود از دوران کودکی تا زمان پیروزی انقلاب (18 سالگی نویسنده) را شرح می‌دهد. احمد زیدآبادی از نخستین دانشجویان دانشکده حقوق دانشگاه تهران پس از انقلاب بود و تحصیلات خود را تا مقطع دکترای روابط بین‌الملل از این دانشکده ادامه داد. قلم زیدآبادی شیرین است و خاطرات او جذاب. زیدآبادی به دلیل آنکه در هنگام شروع مبارزات انقلابی مردم ایران سن و سال چندانی نداشت، روایت‌هایی که از انقلاب مردم کرمان به دست داده از زاویه دید یک نوجوان پر شر و شور است. از این نظر کتاب «از سرد و گرم روزگار» در میان دیگر کتاب خاطرات انقلاب، اثر منحصر به فردی به حساب می‌آید. یارکشی گروه‌های سیاسی در مدارس و جنگ و جدل میان آنها، چگونگی آغاز به کار نهادهای انقلابی چون جهاد سازندگی در کرمان پس از پیروزی انقلاب، دیدگاه مردم مناطق دورافتاده کرمان به انقلاب و... از مباحث شیرین این کتاب است.

روایت شیرین او از سفر دانش‌آموزان انقلابی از کرمان برای دیدار امام خمینی در تهران بسیار جالب و جذاب است. اتفاقات شیرین این سفر می‌تواند دستمایه اهالی هنر برای ساخت تله‌فیلم یا حتی فیلم سینمایی هم به کار بیاید. همچنین در این کتاب با نام و فعالیت بسیاری از انقلابیون زحمت‌کش این استان که نام‌شان زیر سایه نام انقلابیون مشهور کرمان باقی ماند نیز آشنا خواهیم شد.

روایت زیدآبادی از موطن خود و شهرهای استان کرمان روایتی حیرت‌آور و ناشی از عمق محرومیت این استان است. هرچند که به دلیل وجود انقلابیون مهم پس از انقلاب ساخت و توسعه این استان روندی جدی به خود گرفت، اما هنوز هم برخی از مناطقی که زیدآبادی از آنها در این کتاب نام می‌برد در محرومیت هستند. به طور کل باید گفت که علیرغم آنکه بسیاری از انقلابیون ایران و چهره‌های مطرح در عرصه سیاست از اهالی کرمان بودند، اما کتاب مهمی که به ترسیم و توصیف فضای انقلاب در کرمان و حرکت انقلابی مردم این استان بپردازد، وجود نداشت. خاطرات زیدآبادی از این نظر منحصر به فرد است.

«از سرد و گرم روزگار» نوشته احمد زیدآبادی با شمارگان سه هزار نسخه، 285 صفحه و بهای 18 هزار تومان از سوی نشر نی روانه کتابفروشی‌ها شده است.



«کودتاهای ایران»

«کودتاهای ایران» کتابی به قلم سهراب یزدانی، مدرس و پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی سیاسی است که در آن سعی شده به پرسش‌هایی از این قبیل پاسخ داده شود: جامعه‌ ایران چه تجربه‌هایی در زمینه‌ی کودتا داشته است؟ چه نوع کودتاهایی در این سرزمین رخ داده است؟ علل وقوع کودتاها چه بوده است؟ کودتا به پیروزی کدام نیروهای سیاسی انجامیده و کدام نیروها را از میدان بیرون رانده است؟ چه نوع حکومتی جایگزین نظام پیشین شده است؟ و...

کتاب شامل 6 فصل است که عناوین آن به ترتیب عبارتند از: «درباره کودتا»، «براندازی مجلس اول»، «برچیدن مجلس دوم»، «سوم اسفند 1299»، «28 مرداد 1332» و «الگوی کودتاهای ایران». فصل یکم مبحثی نظری و تاریخی درباره‌ پدیده‌ کودتاست. در فصل‌های دوم تا پنجم کودتاهای ایران بررسی شده‌اند. در نهایت در فصل ششم (فصل پایانی) نویسنده می‌کوشد تا شاخصه‌های مشترک این کودتاها را پیدا کرده و به این سوال پاسخ دهد که آیا می‌توان الگوی مشترکی در کودتاهای ایرانی پیدا کرد؟

«کودتاهای ایران» نوشته سهراب یزدانی با شمارگان هزار و 500 نسخه، 438 صفحه و بهای 32 هزار تومان از سوی نشر ماهی روانه کتابفروشی‌ها شده است.



«گام به گام با امام موسی صدر»

«گام به گام با امام موسی صدر» ترجمه «مسیرة الامام السید موسی الصدر» (منتشر شده توسط جنبش امل در لبنان) است که در 12 مجلد به گزارش و روزنگار ۱۹ سال طرح‌های خلاقانه و فعالیت امام موسی صدر در لبنان می‌پردازد. این مجموعه مرجع کامل و دقیقی از مقالات، گفتارها و گفت‌وگوهای امام صدر است که منظومه فکری او را به مخاطبان می‌شناساند.

9 جلد نخست «گام به گام با امام موسی صدر»، از دو بخش تشکیل می‌شود: بخش نخست هر مجلد روزنگار فعالیت‌های امام صدر به‌ترتیب تاریخی است و بخش دوم آن گفتارها و مصاحبه‌ها و مقالات متعلق به وقایع دسته‌بندی‌شده در بخش نخست است.

جلد دهم مجموعه گزیده آیاتی از قرآن کریم است که امام بنا به مناسبت و موضوعِ روز، انتخاب و تفسیر کرده است. جلد یازدهم مباحث اعتقادی و سیره معصومان و جلد دوازدهم مباحثی درباره جنبش أمل و زمینه‌های ظهور و ابعاد آن و نیز درس‌گفتارها و مباحث سیاسی و اقتصادی امام در کلاس‌های اعضای ارشد جنبش أمل است.

سیدموسی صدر از سال 1338 به توصیه زعمای شیعه برای بهبود وضعیت نابهنجار شیعیان لبنان به این کشور مهاجرت کرد و در دوران حضور خود در این کشور نه تنها وضعیت شیعیان را سامان داد بلکه در نظام متشتت فکری و قبیله‌ای در لبنان توانست وحدتی را میان پیروان قبایل و همچنین ادیان مختلف در این کشور برقرار سازد. او پیشگام گفت‌وگوی ادیان در عصر جدید در دنیای اسلام است به قسمی که بسیاری از اندیشمندان از او با عنوان «امام گفت‌وگو» یاد می‌کنند. می‌توان با مطالعه این مجموعه به راز موفقیت سیدموسی صدر در لبنان پی برد.

«گام به گام با امام» در 12 مجلد با قطع وزیری و با شمارگان هزار نسخه برای چاپ نخست و قیمت 450 هزار تومان وارد بازار اندیشه شده است.



«جنگ جهانی اول»

«جنگ جهانی اول» نوشته دیوید اونز و ترجمه بابک محقق در 19 فصل به روایت زیر و بم جنگ جهانی اول پرداخته است. عناوین این فصول به ترتیب عبارتند از: «اروپا در 1914، آغاز جنگ»، «نخستین تحرکات در جبهه غرب»، «بن‌بست و گسترش ابعاد جنگ»، «جبهه شرق»، «شکست مفتضحانه در داردانل»، «جبهه غرب: مردان رزم و اسلحه آنان»، «نبرد سنگرها»، «حکایت‌هایی از شجاعت و ترس»، «1916: وردن و سم»، «نبرد در دریا»، «اسپادها، فوکرها و کمل‌ها در نبرد آسمان»، «آتیش خونه‌ها رو روشن نگه دارید ــ جبهه داخلی»، «جنگ تبلیغاتی: جاسوس‌ها و عملیات جاسوسی»، «موسیقی، شعر و هنر در جنگ جهانی اول»، «1917ــ ورود ایالات متحده و خروج روسیه»، «جنگ با ترک‌ها»، «1917: سال فاجعه بار»، «شکست آلمان و پایان جنگ» و «جنگ جهانی اول: خسارات».

مخاطبان در این کتاب علاوه بر شناخت علل و ریشه‌های اصلی بروز جنگ و نقش طرف‌های درگیر در گذار چهارساله وقایع، با جنبه‌های انسانی و نقش‌آفرینی چهره‌های شاخص حکومتی و نظامی در فراز و فرودهای این دوره تاریک و مصیبت‌بار قرن بیستم آشنا خواهند شد. ساختار کتاب به نحوی است که خواننده را از همان ابتدا به قلب ماجرا می‌برد و با زبانی پرکشش و همدلانه ذهن را از خلال حوادث تاریخی به یافتن پاسخ‌های منطقی بر ابهامات گوناگونی هدایت می‌کند که در یک سده گذشته در تاروپود این رویداد بزرگ تنیده است.

نویسنده در این کتاب سه روایت هم پایه را کم و بیش به موازات یکدیگر پیش می‌برد. نخستین روایت سیر رویدادهای نظامی از رقابت‌های پیدا و پنهان رقبایی است که به جنگ منتهی شد تا بحران فراگیری که تقریباً کل دنیا را تحت تأثیر قرار داد. دومین روایت مجموعه‌ای از تحلیل‌ها درباره امکانات نظامی، نبرد سنگرها، مناسبات فرماندهان و سربازان، شورش‌ها و خودسری‌ها، مردان شجاع و قهرمانان عرصه پیکار، جاسو‌س‌ها و عملیات جاسوسی است و در نهایت سومین روایت جنبه‌های انسانی جنگ است که در آن به نقش زنان، روابط انسانی در گرماگرم نبرد و واکنش هنرمندان، اعم از شعرا، سینماگران و اهالی تئاتر می‌پردازد.

«جنگ جهانی اول» نوشته دیوید اونز و ترجمه بابک محقق که با شمارگان هزار و 100 نسخه، 306 صفحه و بهای 25 هزار تومان از سوی انتشارات فرهنگ جاوید روانه کتابفروشی‌ها شده است.



«در زمانه پنج پادشاه»

«در زمانه پنج پادشاه» شامل خاطرات حسن ارفع فرزند پرنس ارفع الدوله و از رجال نظامی برجسته‌ و مهم ايران در دوران پهلوی است. خاطرات نقل شده در این کتاب از دوران کودکی ارفع تا تا سال 1341 را دربر می‌گیرد. کتاب شامل چهار بخش کلی و 22 فصل است که عناوین بخش‌ها به ترتیب به این شرح است: «قبل از جنگ اول جهانی در اروپا و ایران: دوره آخرین شاهان قاجار»، «ایران در عصر رضا شاه پهلوی: تجددگرایی»، «ایران در دوران جنگ جهانی دوم: رکود» و «ایران معاصر و محمدرضا شاه: توسعه و پیشرفت در میان مبارزات و آشوب‌ها». کتاب ضمیمه‌ای نیز دارد که عنوان آن به این شرح است: «اوضاع نواحی ایل نشین و حوزه‌های خارج از نظارت دولت مرکزی در سال 1299».

سال‌های کودکی ارفع در فرانسه، تحصيل در دانشکده افسری ترکيه، سال‌های جنگ جهانی اول، ورود به ايران و پيوستن به ارتش، داستان کودتای سوم اسفند، سال‌های حکومت رضاشاه و سرکوب ايلات و عشاير، آغاز جنگ جهانی دوم و اشغال ايران، سال‌های آشفته پس از جنگ، با نشستن بر مسند رياست ستاد کل ارتش، ماجرای پيشه‌وری و کودتاي ۲۸ مرداد از فصول مهم اين کتاب است.

«در زمانه پنج پادشاه» نوشته حسن ارفع ترجمه مانی صالحی علامه که با شمارگان هزار و 500 نسخه، 610 صفحه و بهای 58 هزار تومان از سوی نشر ماهی روانه کتابفروشی‌ها شده است.