حجت‌الاسلام والمسلمین حمید آریان، عضو هیأت علمی و دانشیار موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، استاد سطوح عالی فقه و اصول حوزه علمیه قم و نویسنده ده‌ها عنوان اثر پژوهشی از جمله «آفرينش انسان در قرآن»، «کارکردهای عقل در تفسير قرآن»، «منزلت عقل در معرفت بشری و دينی» و «جستاری در قرائت و تفسير قرآن» است.
وی در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا، ضمن بیان مهمترین محورهای موضوعی و ویژگی‌های کتاب «درآمدی بر زبان قرآن»، وضعیت کمی و کیفی پژوهش‌های قرآنی در کشور را تحلیل کرد.
چه ضرورتی موجب تالیف کتاب حاضر شد؟
زمانی که در رشته فلسفه و کلام تحصیل می‌کردم، علاقه‌مند بودم در راستای رشته تحصیلی‌ام از میان موضوعات و مسائل چالش‌برانگیز در حوزه فلسفه دین که ناظر به نیازهای فکری جامعه علمی و محافل آکادمیک کشور باشد، تحقیقی را به انجام برسانم. مبحث زبان دین به‌صورت عام و زبان قرآن به‌صورت خاص از جمله موضوعاتی بود که پرسش‌های متعدد چالش‌برانگیزی درباره آن‌ها مطرح و ذهنم را به خود جلب کرده بود و از طرفی هم کار قابل‌توجهی در این موضوعات انجام نشده بود. لذا بعد از بررسی‌های لازم در این زمینه به ایده نوشتن این کتاب رسیدم.
کلیت و محورهای اصلی بحث در این کتاب در چه زمینه‌ای است؟
کلیت کتاب مربوط به مبحث زبان دین است و بارزترین مصداق آن یعنی زبان قرآن را از منظر فلسفه دین به‌صورت خاص بررسی می‌کند. عمده بحث‌های کتاب ناظر به پرسش‌ها و چالش‌هایی است که در حوزه زبان متون و گزاره‌های دینی از سوی فیلسوفان دین یا دیگران مطرح شده است. قرآن به‌عنوان مهمترین و تنها متن آسمانی وحیانی، با اینکه به دور از هرگونه تغییر و تحریفی همچنان در دست بشر باقی مانده و راهنمای همگان به سوی سعادت است، اما با همان چالش‌های یادشده روبه‌رو است. لذا کتاب به مقوله معناداری و معرفت‌بخشی گزاره‌های قرآنی و نوع و چگونگی زبان گزاره‌های مختلف موجود در این کتاب از حیث عرفی یا فراعرفی بودن، علمی و فنی بودن، رمزی و سمبلیک بودن و لوازم معرفتی آن‌ها و نیز بیان ویژگی‌های زبان قرآن پرداخته است.
فصل‌های کتاب کدامند و هر یک حاوی چه سرفصل‌ها و مباحثی است؟
کتاب دارای 6 فصل است. عنوان فصل اول «زبان و کارکردهای آن» است؛ در این فصل به پیدایش اصل زبان و لغات در میان بشر و نیز ارتباط الفاظ با معانی آن‌ها و همچنین انواع کارکردهای زبان اشاره شده است. عنوان فصل دوم «زبان دين و زبان قرآن» است؛ این فصل به بیان برخی مبادی تصوری و تصدیقی بحث زبان قرآن می‌پردازد و مباحثی همچون مفهوم زبان، زبان دين، زبان قرآن، نحوه ارتباط زبانی خدا با انسان، جنبه زبانی وحی، سابقه بحث از زبان دين و زبان قرآن و انواع پرسش‌های ممکن درباره زبان قرآن را بررسی می‌کند.
عنوان فصل سوم «زبان قرآن؛ معناداری و معرفت‌بخشی» است؛ در این فصل با اشاره به نظریه‌های معنی، مشکل معناداری گزاره‌های دينی و قرآنی، ملاک معناداری و سپس معرفت‌بخشی گزاره‌های قرآنی مطرح و ارزيابی شده است. عنوان فصل چهارم «زبان قرآن؛ عرفی يا فنی» است؛ در این فصل ابتدا زبان عرفی و ويژگی‌های آن و سپس چهار احتمال و طرز تلقی محتمل از عرفی‌بودن زبان وحی طرح و ارزيابی شده و در نهایت ادعای عرفی‌بودن زبان قرآن مورد داوری قرارگرفته است. در این راستا، زبان قوم و بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن اجمالا بررسی شده و نیمه دوم اين فصل به پرسش از علمی بودن زبان قرآن اختصاص دارد و پس از بیان مفهوم و ویژگی‌های زبان علمی، امکان علمی‌بودن زبان قرآن بررسی و ارزيابی شده است.
عنوان فصل پنجم «بررسی سمبلیک بودن زبان قرآن» است؛ در این فصل، نظريه رمزی بودن زبان دين و زبان قرآن به تفصیل مطرح شده و کم و کيف سمبليک بودن زبان قرآن به اجمال مورد بررسی قرار گرفته است. در این راستا تصورات مختلف از تلقی سمبلیک بودن زبان قرآن هریک جداگانه ارزیابی شده است. عنوان فصل ششم «نظریه برگزیده و ویژگی‌های زبان قرآن» است؛ در این فصل با بررسی و ارزیابی نظریه‌های مختلف درباره زبان قرآن، نظریه معتبر و قابل دفاع اختیار و دلایل آن بیان شده و در انتهای فصل ویژگی‌های زبان قرآن مطابق با نظریه مختار شمارش شده است.
ویژگی‌های شاخص کتاب چیست و چه تفاوتی با آثار مشابه دارد؟
نخست اینکه کتاب به اصلی‌ترین مباحث مربوط به زبان قرآن پرداخته و از مقدمات طولانی و بعید و حواشی دور از مسئله پرهیز کرده است. دوم اینکه اساس تمام بحث‌ها روی خود قرآن متمرکز است و اگر گاهی از زبان دین سخن گفته، برای زمینه‌سازی جهت ورود به مسئله موردنظر بوده و در این مقوله به مقدار ضرورت اکتفا کرده است. ویژگی دیگر این است که نگارنده تلاش کرده به دور از هرگونه حب و بغض، چالش‌های پیش‌رو را دریابد، تحلیل کند و درباره آن‌ها منصفانه داوری کرده و رأی و نظر خود را با حریت و استدلال بیان کند. شاید مجموع این ویژگی‌ها در آثار مشابه کمتر یافت شود.
پژوهش و تالیف این اثر را به تنهایی انجام دادید یا نهادی از آن حمایت کرد؟
تالیف این اثر به تنهایی انجام شده و با حمایت هیچ نهادی نبوده است.
وضعیت کلی پژوهش‌های قرآنی از لحاظ کمی و کیفی در کشور چگونه است؟
به لحاظ کمی وضعیت خوب است و امروزه ده‌ها مجله علمی - پژوهشی و علمی - ترویجی و یا علمی - تخصصی در حوزه قرآن‌پژوهی فعال‌اند و آثار پژوهشگران را نشر می‌دهند و کتاب‌های زیادی هم در این زمینه منتشر می‌شود. اما به‌نظرم به لحاظ کیفی و سطح و نوع پژوهش‌ها، وضع پژوهش‌های قرآنی چندان تعریفی ندارد. مسائل مهمی در حوزه منطق فهم قرآن و تفسیر آن وجود دارد که کمتر مورد پژوهش قرار می‌گیرد یا مقولات و مسائل موردنیاز بسیاری هست که باید درباره آن‌ها نظر قرآن را استخراج کرد و کار تفسیر موضوعی انجام داد، اما متاسفانه این موارد کمترمورد اهتمام است.
برگزاری جایزه‌هایی همچون کتاب سال، چه تاثیری بر روند پژوهش در حوزه‌های مختلف دارد؟
این نوع کارها موجب تشویق بیشتر پژوهشگران و تقویت اهتمام آن‌ها به انجام کارهای علمی در حوزه‌های مختلف معرفتی از جمله پژوهش‌های قرآنی می‌شود. پیشنهاد می‌کنم با حفظ راه دادن آثار قرآن‌پژوهی به جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی، جایزه ویژه‌ای همانند جایزه جلال آل احمد، به نام جایزه علامه طباطبایی برای پژوهش‌های قرآنی که نقشی بنیادین در اندیشه اسلامی و تولید علوم انسانی اسلامی دارند، درنظر گرفته شود و با کارشناسی و داوری‌های متقن، به‌صورت سالانه از پژوهشگران در این عرصه تجلیل شود.
نخستین چاپ کتاب «درآمدی بر زبان قرآن» در 352 صفحه، با شمارگان یک‌هزار نسخه به بهای 18 هزار تومان از سوی نشر مرتضی راهی بازار نشر شده است.
نظر شما