خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)‌- دکتر حنيف قلندری، عضو هیات علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران: محمد‌بن زکریای رازی از آن نام‌هایی است که ایرانیان بسیار درباره او شنیده‌اند و از او به‌عنوان یکی از افتخارات تاریخی خود نام می‌برند؛ اما همچون بسیاری نام‌های تاریخی دیگر اگر بپرسیم که از رازی چه می‌دانید، شاید کمتر کسی را بتوان یافت که به‌درستی او را معرفی کند و جالب‌تر از همه آن باشد که بسیاری از ایرانیان او را به نام پدرش می‌شناسند یعنی او را زکریای رازی می‌نامند و نه محمد بن زکریای رازی!

محمد‌بن زکریای رازی، دانشمند سده چهارم هجری، از‌ جمله کسانی است که درباره زندگی او بسیار کم می‌دانیم. به جز داستانی که در چهار مقاله عروضی با دعوت امیرمنصور سامانی از رازی به بخارا آمده است و جزئیات قابل تاملی دارد، روایت‌های دیگر درباره اتفاقات زندگی او چندان روشن نیستند. در میان محققان تاریخ علم این فرض فراگیر است که رازی دانشمندی تجربی مسلک بوده است.

رازی آثاری در کیمیا و پزشکی دارد، البته به درستی معلوم نیست که او به‌طور همزمان به این دو می‌پرداخته است یا آن زمان که پزشکی را آغاز کرده کیمیاگری را کنار گذاشته بود، با این حال آنچه از آثار او می‌توان دریافت آن است که رازی آموزه‌های گذشتگان را دوباره می‌آزموده است. محققان تاریخ علم برآنند که آثار پزشکی او بیش از هر چیز نشانه این امر است. «الحاوی» مهم‌ترین کتاب رازی در پزشکی است؛ اما رازی آن‌ را خود ننوشته است.

پس از مرگ رازی، ابن‌عمید وزیر فرزانه خاندان بویه تصمیم گرفت که نوشته‌های رازی را در پزشکی گردآورد. او نوشته‌های پراکنده رازی را از خواهر او خرید و گروهی از شاگردان رازی را گردهم آورد تا آن‌ها را مرتب کنند. «الحاوی» در بردارنده تجربه‌های یک پزشک در برخورد بالینی با بیماران است، گویی رازی در‌باره هر یک از بیماران و شواهد بالینی آن‌ها یادداشت‌هایی داشته و روش معالجه خود را با روش‌هایی که پیشینیان گفته بودند می‌سنجیده است. بسیاری از نقدهای رازی درباره تشخیص بیماری‌ها و روش‌های درمان آن‌ها در «الحاوی» آمده است.

محققان برآنند که این یادداشت‌ها منظم نبوده و احتمالاً همان کسانی که آن‌ها را مرتب کرده‌اند موارد مشابه را یافته‌اند و در کنار یکدیگر قرار داده‌اند. رازی در «الحاوی» تقریبا به همه آثار جالینوس و کتاب‌های پزشکی نوشته شده پیش از خود اشاره کرده و این نشانه تسلط او بر منابع پزشکی عصر خود است. برای مثال تنها در جلد نخست «الحاوی» نام بیش از 56 دانشمند و 89 کتاب آمده است.

رازی در آثار دیگر پزشکی که خود نوشته است نوآموزان پزشکی را به مطالعه کتاب‌های پزشکی دیگر و مقایسه شواهد خود با مطالب آن‌ها برمی‌انگیزد، آنچه از مطالعه «الحاوی» به‌دست می‌آید آن است که رازی خود بهترین الگو برای عمل به این رهنمود است.

منبع: کاتوزیان، مهرناز. «الحاوی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج20، ص49-52