یک نظام اطلاعاتی Information System در ایران پیشینه چندان قدیمی و روشنی ندارد. از منظر عموم مردم هنوز به چند هزار یا چند صد کتاب الکترونیکی که در روی یک محمل همچون دیویدی یا سیدی در کنار خیابان به فروش میرسد نام کتابخانه دیجیتال میگذارند و هیچ تصور دقیق و روشنی از خدماتی که ممکن است از سوی یک کتابخانه دیجیتال به افراد ارائه شود وجود ندارد؛ همچنین از این نظر که این نظامهای اطلاعاتی پیشینهای کمتر از 10 تا 15 سال دارند و هنوز به بلوغ خود نرسیدهاند، پیشینهای چندان قدیمی ندارند؛ البته برخی مسائل نیز به این قضیه دامن زده است.
برای نمونه، به نظر میرسد در ایران ما هنوز در سطح تعریف «دیجیتال» ماندهایم و نتوانستهایم چارچوب توسعهای و چشمانداز روشنی برای این کتابخانهها در کشور فراهم کنیم. یکی از جنبههایی که از آن غفلت کردهایم توجه نکردن به تجربههای زیسته “Lived Experiences” ذینفعان “Beneficiaries” در توسعه این نوع از سازمان (نهاد) نظام اطلاعاتی است.
به نظر میرسد بیشتر از همه، این تجربهها و دیدگاههای طراحان است که به شکلگیری این نظامها منجر شده است؛ بنابراین، تفاوتی که میان نرمافزارهای کتابخانههای دیجیتال در ایران با سایر نظامهای اطلاعاتی همچون گوگل بوکس تجربه میکنیم قابل توجه است.
تجربهها و دانش طراحان که یکی از گروههای ذینفع این نرمافزارها هستند میتواند از عوامل متعددی تاثیر بگیرند. یکی از این عوامل در ارتباط با تجربه و دانشی قرار دارد که در تعامل با سایر افراد از جمله کتابداران (کاربران واسط) و سایر حرفهمندان به دست آمده است. انکار این قضیه امکانپذیر نیست که شکلگیری این نظامها بدون وجود حرفهمندان علم اطلاعات و دانششناسی ناممکن است.
اساسا سایر نظامهای اطلاعاتی هم همینگونه شکل گرفتهاند و در تعامل طراحان و دانش تخصصی آنها در حوزه طراحی این نظامها با حرفهمندان حوزههای علمی بهوجود آمده است. اگر همین زنجیره را دنبال کنیم به کاربران نهایی میرسیم که تصور نظامهای اطلاعاتی بدون در نظر گرفتن جایگاه این گروه از ذینفعان امکانناپذیراست. بهبیان دیگر شکلگیری این نظامها به واسطه تعامل این گروه از ذینفعان و تجربههای بهدست آمده آنها از استفاده از نظامهای اطلاعاتی است.
به نظر میرسد یکی از چالشهای اصلی که امروزه در ایران بیشتر دیده میشود توجه نکردن طراحان به تجربههای زیسته کاربران نهایی بهعنوان ذینفعان اصلی این نظامها است. بهعبارت دیگر این نظامهای اطلاعاتی بیشتر تحت تأثیر دو گروه نخست ذینفع شامل طراحان و کتابداران توسعه یافتهاند و همگرایی، همراستایی و همافزایی میان این سه گروه کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
سهم تجربه و دانش کاربران نیز در این میان به ندرت مورد توجه قرار گرفته است. با وجود اینکه گرایشهایی نیز در حوزه طراحی کاربرمدار "(User Centered DesignUSD)” در پیشینه پژوهشهای این حوزه در ایران وجود دارد با اینحال، اینکه تجربههای کاربران برای طراحی این نظامها بهکار گرفته شود به درستی اتفاق نمیافتد. گویا در طراحی این نظامها دانش و تجربه کاربران ارزش چندانی ندارد و یا چندان جدی گرفته نمیشود. بههرحال، نمیتوان این قضیه را نادیده گرفت که دگرگونیهای موجود در فناوریهای اطلاعاتی بهسوی محتواهای تولیدی کاربران "(User Generated Contents UGC)” سوق پیدا کرده است.
حتی گرایشهایی همچون ردهبندیهای مردمی “Folksonomies” و برچسبگذاری اجتماعی “Social tagging” که در آن سهم مخاطبان و ذینفعان اصلی پررنگ و مهم است، در حوزه کتابخانههای دیجیتال در ایران مورد توجه قرار نگرفته است. باید پذیرفت این گرایشها در توسعه نرمافزارهای کتابخانه دیجیتال در ایران جایگاه خاصی پیدا نکرده و یا بهکلی مورد غفلت واقع شده است. درحالی که گرایش دیگری که در این حوزه مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته طراحی تجربهمدار
” (User experienced Design UXD)” است.
در این رویکرد، دیدگاههای ذینفعان بهشکلی نظاممند مورد بررسی قرار میگیرد و به توسعه محصولات منجر میشود. یکی از راهکارهای بررسی و پایش دیدگاههای ذینفعان، تشکیل «گروههای ویژه کاربری» (User Interest Groups UIGs) و «گروههای ویژه متخصصان» “Special Interest Group SIGs” است که به توسعه مناسب و هدفمند محصولات و همچنین استخراج و گردآوری دیدگاههای کاربران و شناسایی دشواریها، کاستیها، خواستهها و انتظارهای آنان کمک میکند.
این گروهها که بهطور معمول در فرایند توسعه محصولاتی تجاری درگیر هستند، دیدگاههای سودمندی برای بهبود و ارتقاء این محصولات عرضه میکنند. با اینحال، تشکیل گروههای ویژه کاربران و کتابداران در هر یک از این گروههای ویژه میتواند دانشِ مورد نیاز برای توسعه هدفمند نرمافزارهای کتابخانه دیجیتال را نیز فراهم سازد.
گروههای ویژه متخصصان که میتواند شامل کتابداران، حرفهمندان و افراد باتجربه و علاقهمند در کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی باشد، زمینه مناسبی را برای انتقال دانشِ کاربران و تجربههای فراگرفته شده کتابداران به طراحان ایجاد میکند. در غیر اینصورت نمیتوان انتظار داشت توسعه و رشدی جدی در حوزه کتابخانههای دیجیتال در ایران اتفاق بیفتد.
نظر شما