خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ دکتر ناصر فکوهی، دانشیار گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و مدیر وبگاه انسان‌شناسی و فرهنگ: سنت هدیه دادن و گرفتن در نوروز یکی از زیباترین و پربارترین سنت‌هایی است که ما در فرهنگ خود داریم و بر اساس آنها می‌توانیم مدرنیته‌هایی پایدار بسازیم. این سنت به‌روشنی در یک نظام اسطوره‌ای گسترده قرار می‌گیرد که در معنای نوسازی و نو شدن جهان در نوروز قرار می‌گیرد و  اساس این جشن و آیین‌های کشاورزی آن را تشکیل می‌داده است.

در دوران گذشته، زمانی که شاید به پدران و پدربزرگ‌های ما تعلق داشت، هدیه‌های نوروزی می‌توانستند هر چیزی باشند و نفس هدیه دادن و گرفتن، بسیار اهمیتش بیشتر از چیزی بود که هدیه داده می‌شد؛ به عبارت دیگر رابطه دوستی و عشقی که در این مبادله وجود داشت، مهم بود که معنای عیدی دادن و گرفتن را می‌ساخت. از این رو باید توجه داشت که رسم هدیه دادن پول که بعدها با «عیدی دادن» حتی به صورت رسمی و اداری، از لحاظ زبانی یک معنا پیدا کرد، اگر از حلقه‌های اشرافی بالای جامعه بگذریم، تنها زمانی رایج شد که در حدود 100 سال پیش نظام‌های پولی در جامعه ما شروع به گسترش کردند.

پولی شدن، در دوران کودکی ما در دهه‌های 1330 و 1340 بیشتر و بیشتر شد و به همراه درآمدهای نفتی که از راه می‌رسیدند و پول‌های سهل و ساده‌ای که به دست می‌آمدند، این رسم و این شیوه‌های رابطه پولی که با سنت‌ها و رسومی نامناسب در فرهنگ ما همچون چشم و هم‌چشمی، حسادت و خودنمایی ترکیب می‌شدند، دائماً افزایش یافتند به صورتی که حتی پس از انقلاب به رسمی متداول و به ظاهر غیرقابل‌تغییر تبدیل شدند.

در حالی که معنای اجتماعی «پول دادن» با معنای «هدیه دادن» کاملاً متفاوت است. امروز هنوز در کشورهای اروپایی و آمریکایی برای کریسمس، وضعیت خانوادگی و سرمایه‌های خانواده‌ها هر چه باشد، هدیه‌های سال نو و کریسمس به صورتی که ما شاهدش هستیم به پول آلوده نشده‌اند. هر چند در این کشورها نیز، «لوکس بودن» هدیه، خبر از نوعی تمایل به خودنمایی، مصرف‌گرایی و اسنوبیسم‌های اشرافی‌گرا می‌دهد اما در بیشتر خانواده‌های متوسط حتی در سطح بالای سرمایه اقتصادی، ارزش معنوی هدیه است که بالاترین نماد را در خود حمل می‌کنند.

از این رو، به گمان من، برای آنکه بتوانیم بار دیگر تلاش کنیم به جامعه‌ای انسانی‌تر، مهربان‌تر و دگردوستانه‌تر برسیم، باید بتوانیم رسم هدیه نوروزی غیرپولی را رفته‌رفته جایگزین رفتارهایی کنیم که در طول بیش از نیم قرن به فرهنگ ما ضربه زده‌اند، یعنی پولی شدن مطلق این هدایا. در این میان شاید به نظر برسد که این خواسته در تضاد با برخی از دستاوردهای اجتماعی قرار بگیرد مثلاً با نظام‌های مطالبات کارگری، اداری و حقوقی که از آنها برای کارگران و کارمندان به دست آمده است اما باید در نظر داشت که چنین نیست و می‌توان و باید به موضوع افزایش حقوق سالانه برای پوشش زیان ناشی از تورم و پاداش‌های سالانه که در همه جای دنیا مرسوم هستند و گویای سهیم کردن کارکنان در زندگی بنگاه تجاری یا صنعتی هستند، ادامه داد.

منظور ما در این یادداشت بیشتر رسم هدیه دادن بین کسانی است که روابط نزدیک و دوستانه یا خانوادگی با یکدیگر قرار دارند. در میان دوستان در سال‌های اخیر، رسم بسیار خوبی به وجود آمده که هدیه دادن کتاب است و این رسمی است که باید تا جایی که می‌توان آن را تشویق و ترغیب کرد اما در عین حال شاید بتوان به این رسم، دست‌کم به شکلی محدود اندیشید و یا روندی تازه را نیز افزود. روندی از حرکت به سوی مدرنیته فناورانه‌ای که در عین حال گویای دغدغه‌های ما و نشانه‌ای از آشتی ما انسان‌ها با طبیعت به ویژه در ایام نوروز نیز باشد. به عبارت دیگر هم آشتی ما با جهان طبیعی و هم با جهان فناوری مدرن.

این رسم، را می‌توان هدیه دادن‌های الکترونیک نامید. در حال حاضر رشد کتاب‌های الکترونیک در جهان به شدت سیر صعودی دارد، زیرا هم پاسخی است به دغدغه‌های محیط زیستی و هم به دلیل صرفه‌جویی که در تولید کتاب، انبارداری، حمل‌و‌نقل و غیره ایجاد می‌کند، امکان کاهش قیمت کتاب را می‌دهد و هم تولید و مصرف آن را دموکراتیک‌تر می‌کند.

همان‌گونه که گفتیم، این دموکراتیک شدن در دو روند موازی انجام می‌گیرد؛ در سطح تولید، افراد هر چه بیشتر می‌توانند دست به قلم (یا بهتر بگوییم به شاسی‌های رایانه‌ای) ببرند و کتاب‌ها و نوشته‌های خود را وارد عرصه عمومی کنند و در نتیجه میزان خلاقیت در جامعه بالا رفته و از این راه جامعه‌ای انسانی‌تر و با سرمایه اجتماعی و فرهنگی بالاتر داشته باشیم، اما این روند در سطح مصرف باز هم می‌تواند مفیدتر باشد و دموکراتیزاسیون را بیشتر کند، زیرا قیمت‌های پایین‌تر تولید، قیمت‌های فروش را نیز کاهش داده و افراد می‌توانند به سوی خرید کتاب‌های بیشتری بروند که به آنها علاقه‌مند هستند. ناشران الکترونیک خوشبختانه در کشور ما رو به فزونی دارند و عرضه در این زمینه هر روز بیشتر می‌شود.

بنابراین هدیه دادن کتاب‌های الکترونیک، کتاب‌های صوتی، انواع و اشکال محصولات فرهنگی الکترونیک که امروز بسیاری از موسسات آنها را ارائه می‌دهند، می‌تواند و باید در ذهن ما و به ویژه جوان‌تر‌ها جا بیفتد تا بتوانند هم ارزش کتاب و خواندن را درک کنند و هم ارزش هدیه دادن را به واقعیت آن بازگردانند و از رفتاری صرفا پولی و به شکلی کاسبکارانه خارجش کنند. به همین دلیل نوروز امسال شاید مفید باشد که سری به موسسات فروش کتاب الکترونیک بزنیم و برای دوستان و کسانی که دوستشان داریم بسته‌ها و محصولات الکترونیک به عنوان هدیه تهیه و ارسال کنیم.