علی بوذری به خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، درباره تاریخچه هزار‌ویک‌شب گفت: مسعودی و ابن‌ندیم در نوشته‌های خود به ساختار کتاب «هزار و یک شب» اشاره کرده و از وجود این کتاب در قرون مختلف خبر داده‌اند. با این حال، نسخه کاملی از این کتاب در دست نیست.

 گالان و تولد دوباره هزار و یک شب

وی ادامه داد:‌ کتاب هزار و یک شب برای دومین بار حدود ۳۰۰ سال پیش دوباره متولد شد؛ زمانی که نخستین ترجمه هزار و یک شب در قرن شانزدهم میلادی به‌دست آنتوان گالان به فرانسوی انجام و در سال ۱۷۰۴ میلادی منتشر شد. بر اساس شنیده‌ها گلان یک نسخه خطی چهار جلدی از هزار و یک شب را در سوریه پیدا کرد و به ترجمه آن علاقه‌مند شد.

این پژوهشگر حوزه هنرهای تجسمی در توضیح شیوه ترجمه گالان اظهار کرد: گالان این نسخه خطی را ترجمه کرد که حدود ۲۰۰ شب را در برمی گرفت و بعد از آن ناشر و مخاطبان اصرار می‌کنند که بقیه داستان را هم بنویسد اما گالان دیگر داستانی در اختیار نداشته، بنابراین از یک قصه‌گوی حلبی (اهل سوریه) به نام «حنا دیاب» که به پاریس آمده بوده می‌خواهد تا برایش قصه تعریف کند و او قصه‌ها را در ادامه کتابش در قالب شب‌های جدید وارد می‌کند تا نهایتاً به هزار و یک شب می‌رسد. البته در کنار داستان‌های مرد حلبی، او به سراغ نسخه‌های دیگر نیز می‌رود.

 هزار و یک شب از هند به ایران رسید

وی افزود: پس از ترجمه گالان، هزار و یک شب دوباره متولد و نسخه‌های دیگری نیز ساخته می‌شود. البته بدون شک نسخه‌هایی که از سال ۱۷۰۰ میلادی به بعد نوشته شده‌اند با نسخه اصلی که مسعودی درباره آن صحبت می‌کند متفاوت است زیرا هزار و یک شب، از هند شروع شده، بعدها به ایران آمده و داستان‌هایی به آن اضافه شده و بعد به دنیای عرب رفته است و به همین دلیل نسخه اصلی درون‌مایه اسلامی دارد. این کتاب از فرهنگ‌های مختلف گذشته است و با ورود به هر فرهنگ داستان‌ها و ویژگی‌هایی را به خود گرفته یا از دست داده است و در کل هنگام ورود به هر فرهنگ تغییراتی داشته است تا به شکل نهایی امروزی رسیده است.

بوذری در توضیح اولین ترجمه هزار و یک شب به فارسی بعد از گالان گفت: اولین ترجمه هزار و یک شب به فارسی در زمان قاجار و به دستور بهمن میرزا، عموی ناصرالدین شاه، از نسخه عربی «بولاق مصر» صورت گرفت و در سال ۱۲۶۱  هجری قمری در تبریز منتشر شد. ترجمه این کتاب توسط عبداللطیف تسوجی انجام می‌شود و سروش اصفهانی نیز در مقابل اشعار عربی، اشعار جدیدی را می‌سراید یا از اشعار بزرگان جایگزین می‌کند.

«هزار و یک شب» قاجاری با سه هزار و ۶۵۵ تصویر یک رکورد جهانی است

وی ادامه داد: در دوره قاجار، یک نسخه خطی بسیار نفیس از هزار و یک شب در دربار ناصر‌الدین‌شاه تولید می‌شود که محمدحسین تهرانی کتابت و صنیع الملک، مدیریت هنری آن را به عهده داشته است. بعدها این مجموعه خطی 6 جلدی، اهمیت بسیار زیادی پیدا می‌کند چراکه این کتاب با سه هزار و 655 تصویر، بیشترین تصویر را در کتاب‌های خطی فارسی دارد که به نوعی یک رکورد جهانی است. برای درک بهتر این موضوع، باید این نکته را یادآور شوم که شاهنامه طهماسبی با ۲۸۵ تصویر یکی از پرنگاره‌ترین نسخه‌های خطی مصور ماست.

دبیر همایش «هزار و یک شب» در توضیح ویژگی‌های کتاب تولید شده در دوره قاجار اظهار کرد: این نسخه خطی تنها کتاب تمام مصور از هزار و یک شب است که در دنیا وجود دارد. نسخه‌های خطی عربی تنها چند تصویر محدود دارند اما در این نسخه، به ازای هر صفحه متن، یک صفحه تصویر وجود دارد. همچنین این آخرین کتاب نسخه خطی است که در دربارهای ایران تولید شده و سنت کتاب مصور فاخر خطی اینجا به پایان می‌رسد.

وی ادامه داد:‌ تصاویر این کتاب فضای ایرانی دوره قاجار را به تصویر می‌کشد و تمام آداب ایرانی‌های آن زمان مانند آداب و سنن عروسی، لباس پوشیدن، خیابان‌ها و موارد دیگر به دقت آورده شده است تا تاریخ مصوری باشد. از آنجایی که وظیفه اصلی صنیع‌الملک در دربار پرتره نگاری از شخصیت‌های درباری بوده، در این کتاب نیز به جای شخصیت‌های داستانی، تصاویر ناصرالدین‌شاه، امیرکبیر، میرزا آقاخان نوری و دیگر اشخاص دربار آمده است. به نظرم این نسخه هزار و یک شب، یک منبع بکر برای تحقیق و بررسی آن دوره است، اما به دلایل مختلف کمتر به آن توجه شده است.

بوذری در توضیح  چاپ هزار و یک شب در دوره قاجار و پهلوی گفت: همزمان با تولید نسخه خطی، دو نسخه چاپ سنگی از این کتاب نیز تولید شده که هر کدام حدود 70 تصویر دارند که نگاره‌ها توسط علیقلی خویی، میرزا حسن اصفهانی و میرزا رضا آشتیانی کشیده شده است. در دوره پهلوی نیز هزار و یک شب ترجمه تسوجی توسط محمد رمضانی، مدیر انتشارات کلاله خاور، منتشر می‌شود که به نسبت نسخه چاپ سنگی قاجاری، تغییرات و سانسورهای اندکی دارد.

وی افزود: بعد از چاپ کتاب هزار و یک شب از سوی انتشارات کلاله خاور، تا سال‌ها این نسخه بازنشر می‌شود، جالب است که بدانید در این نسخه‌ها از تصاویر ایرانی استفاده نشده و همه تصویرها متعلق به یک نسخه روسی است. این روند ادامه پیدا می‌کند تا حدود 12 سال پیش که ابراهیم اقلیدی بر اساس نسخه‌های مختلف ترجمه جدیدی را ارائه می‌دهد. اقلیدی در ابتدای راه، ساختار هزار و یک شب را می‌شکند و داستان‌ها را بر اساس موضوع تقسیم‌بندی می‌کند، اما در چاپ‌های بعدی داستان به شکل کامل و در قالب کتاب اصلی ارائه می‌شود.

اقتباس‌های فراوانی از هزار و یک شب شده است

این تصویرنگار با اشاره به آخرین ترجمه هزار و یک شب به زبان فارسی اظهار کرد: آخرین ترجمه هزار و یک شب اثر مرعشی‌پور است که کتاب را به زبان ساده و امروزی ترجمه کرده زیرا تسوجی متن اصلی هزار و یک شب را که یک متن ساده بود به یک متن فاخر تبدیل کرده بود.

وی ادامه داد: در سال‌های گذشته بازنویسی‌های مختلفی از هزار و یک شب شده و به‌ ویژه داستان‌های زیادی به زبان کودکان درآمده است. همچنین نمایشگاه‌های عکس و فیلم‌نامه‌ها و نمایش‌نامه‌های اقتباسی زیادی با بهره‌گیری از این اثر، تولید شده‌اند؛ برای مثال می‌توان به دو نمایش‌نامه اقتباسی بهرام بیضایی از این کتاب اشاره کرد.

بوذری در توضیح دلایل برگزاری همایش هزار و یک شب در تهران گفت: سازمان جهانی یونسکو، سال 2004 را به مناسب سیصدمین سال ترجمه این کتاب، سال «هزار و یک شب» نامید، به همین دلیل در تمام دنیا، مراسم مختلفی برگزار شد و شهرهایی مانند گوتینگن، اوساکا و پاریس برگزارکننده مراسم بزرگ و باشکوهی با موضوع هزار و یک شب بودند اما متأسفانه در ایران هیچ اتفاقی رخ نداد و تنها چند روزنامه و نشریه به آن پرداختند. به همین دلیل، تصمیم گرفتیم در اسفندماه امسال و به مناسبت صد و هفتادمین سال انتشار هزار و یک شب در ایران، مراسمی را به همت موسسه خانه کتاب برگزار کنیم.