دکتر فووریه، طبیبی بود که در دربار ناصرالدین شاه حضور داشت و تجربیات و مشاهدات خود را از مناسبات دربار و اوضاع اجتماعی و فرهنگی آن عصر در قالب سفرنامه درآورد. نوروز به‌عنوان بزرگترین و کهن‌ترین جشن ایرانیان مورد توجه ویژه این سفرنامه‌نویس قرار گرفته که در این گزارش بخش‌هایی از آن را مرور می‌کنیم.
وظیفه منجم‌باشی شاه برای تعیین دقیق نوروز
دکتر ژوانس فووریه، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه کتاب «سه سال در دربار ایران» را تالیف کرد. این اثر حاوی خاطرات و مشاهدات وی از دربار ناصرالدین شاه و ایران است که یکی از بهترین منابع درباره اوضاع ایران در دوران ناصری محسوب می‌شود.
وی در بخشی از کتاب خود به نوروز و آیین‌های آن نیز می‌پردازد و عنوان می‌کند: «نوروز در حقیقت اول سال رسمی ایرانیان است، چه سال‌های اسلامی قمری است و اعیاد و ایام سوگواری ایشان در عرض سال همچنان که پیش ما ثابت است، ثابت نمی‌ماند فقط نوروز لایتغیر است و همیشه درست با روز اول اعتدال ربیعی یعنی موقعی که آفتاب به برج حمل می‌رسد و بهار شروع می‌شود، تطبیق می‌کند و نتیجه این کیفیت چنین شده است که امروز زمان تحویل با ساعت شش و نیم بعداز ظهر مصادف گردیده و آن را اخترشناس‌باشی شاه استخراج نموده است.»
فووریه می‌نویسد: «تعیین دقیق نوروز بر عهده منجم‌باشی شاه بود. پس از اینکه فرا رسیدن نوروز توسط منجم‌باشی اعلام گردید مردم اقدام به دید و بازدید از یکدیگر می‌کردند. از جمله این ملاقات‌ها دیدار با شاه بود که به آن رسم سلام یا بار عام شاهانه گفته می‌شود. بنابراین رسم همه مردم از طبقات مردم و درباریان و سفرای خارجی در محوطه حیاط یکی از کاخ‌های شاه واقع در ارگ سلطنتی می‌شدند تا با ناصرالدین شاه دیدار کنند. شاه نیز برای حاضرین صحبت می‌کرد و ضمن تبریک سال نو، آرزوی سالی خوب و پر برکت برای مملکت و همگان می‌نمود.»
او خاطره‌ای نیز از روز عید در دربار ناصرالدین شاه بیان می‌کند: «امروز روز عید نوروز است و من به عادت هر روز از خیلی زود به انتظار بیرون آمدن شاه از در نارنجستان در باغ گلستان قدم می‌زنم. اعلیحضرت بیرون آمد و مرا به اشاره‌ای به خدمت خود خواست و من پیش رفتم. دامن خود را که پر از فیروزه بود گشود و از آن میان با دقت تمام سه قطعه درشت‌تر را جدا کرد. سپس جمیع آنها را تحت آزمایش آورد و از آنها آن را که منظم‌تر و خوشگل‌تر بود برداشت و به من داد و گفت این عیدی شماست.»
مراسم نوروزی در دربار ناصرالدین شاه
فووریه درباره مراسم سلام روز عید نیز مطالبی را بیان می‌کند و می‌نویسد: «تالار بزرگ موزه که مراسم سلام در آنجا به عمل خواهد آمد، خیلی زودتر از ساعت شش از جمعیت پر شده بود. تمام اعیان مملکتی در آنجا جمع بودند و وزرا و صاحب‌منصبان نظامی خارجی را هم دیدم. این صاحب‌منصبان خارجی که کم و بیش لباس صاحب‌منصبی ایران را بدون تعارف خریده‌اند در حقیقت خوش‌نشینانی هستند که خواسته‌اند با استخدام این لباس یا ترکیب کردن آن با اجزا دیگری از لباس‌های نظامی گوناگون لباسی داشته باشند که برای مجلس نقلیه مناسب‌تر می‌نماید تا برای مجالس جدی.
اعلیحضرت ساعت شش به تالار وارد شد و بر روی قالی زربفت کهنه‌ای که در پای تخت فتحعلیشاه انداخته بودند به رسم معمولی ایرانی‌ها نشست و بر بالش مروارید دوز تکیه داد. شاه مثل روزهای سلام یا مهمانی‌های بزرگ در جواهر غرقه بود و نور فراوان چهل چراغ‌های بزرگ و شمعدان‌ها و چراغ‌های دیواری تلالو عجیبی به آنها می‌داد. به علاوه منظره این تالار که سراپا آینه کاری است بسیار خیره‌کننده است.»
فووریه مراسم نوروزی را این‌گونه توصیف می‌کند: «در هریک از دو طرف تخت عده‌ای از روحانیون ایستاده‌اند و روبه‌روی شاه در چهار قدمی صدراعظم برپا ایستاده و چندقدم عقب‌تر در طرف چپ ظهیرالدوله رئیس تشریفات و داماد شاه قرار گرفته، من در دو قدمی عقب سر امین‌السلطان ایستاده‌ام اما قدری متمایل به طرف راست تا در جلوی جمعیت‌های مختلف اعیان دولت را بهتر ببینم. در دقیقه معین اخترشناس‌باشی باوقار تمام و قدم‌های آهسته به جلوی شاه می‌آمد و پس از تنظیم ساعت به دست شروع سال نو را اعلام می‌کند. سپس عقب عقب خارج می‌شود، و دو تن از سادات به شاه تبریک و سلامت باد می‌گویند.» (سه سال در دربار ایران، ژوانس فووریه، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران: دنیای کتاب، 1362، صص 232-236)
نظر شما