به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) کتاب «جوانان و بیگانگی تحصیلی و دانشگاهی» نوشته محمدسعید ذکایی و محمدجواد اسماعیلی منتشر شده است.

در جامعه مدرن، واقعیت و ایده دانشگاه، جایگاه و مرجعیتی مرکزی و حیاتی در توسعه دانش، فرهنگ و اجتماع دارد. «فرهنگ دانشگاهی» مؤثر و توانمند، بی‌شک یکی از ستون‌های معبد جدید دانش است. فرهنگ دانشگاهی ضعیف و ناکار، انسان و هویت دانشگاهی ضعیف و علیل تولید می‌کند. روایت‌های برآمده از تجربه زیسته (lived experience) در امر تدریس و آموزش، تأمل و بازاندیشی نگرش‌ها، روحیات و رفتارهای دانشجویان تحصیلات تکمیلی، و مطالعاتی که در مورد علم‌پژوهی و فرهنگ آموزش عالی در ایران صورت گرفته است، همگی نشان از جامعه‌پذیری و فرهنگ‌پذیری دانشگاهی ناکارآمد و منفعل دانشجویان دارد.

این وضعیت مساله‌خیز، با ویژگی‌های متنوعی چون تقلیدگرایی، پرهیز از برخورد نقادانه و پرسشگرانه، آماده‌خوری فرهنگی و علمی و عدت تمایل به تلاش جدی در امر تولید علمی، ضعف روحیه و اخلاق پرسشگری،‌ ضعف روحیه همکاری و کار جمعی، ضعف خلاقیت، فقدان اعتمادبه‌نفس برای پرورش اندیشه مستقل، گریز از مشارکت عمیق در فرایند آموزشی و آموزش غیرمشارکتی، تک‌صدایی (monologue) و یادگیری منفعل (passive learning) ایستایی و غیرتأملی بودن (non reflexive) توضیح داده شده است.

با توجه به شواهد پژوهش‌های انجام‌شده در طی دو دهه اخیر، به نظر می‌رسد که به جای درونی کردن ارزش‌ها،‌ نگرش‌ها و هنجارهای مناسب با فرهنگ جهانی دانشگاهی مطلوب و موثر، شاهد شکاف، جدایی و بیگانگی (estrangement) دانشجویان از ساختار، فرایند و فرهنگ دانشگاهی دلخواه کارگزاران عرصه علوم اجتماعی/ انسانی هستیم.

علاوه بر نشانه‌ها و مصادیق بیگانگی دانشگاهی که در بالا گفته شد،‌ احساس و نگرش بی‌قدرتی،‌ بی‌هنجاری، انزوای اجتماعی و در کل بیگانگی از خود، از فرایند تحصیل، فضای دانشگاه، استادان و دانشجویان دیگر و احساس جدایی از انسان دانشگاهی مطلوب و ایده‌آل، در اندیشه و احساس تعداد قابل توجهی از دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد علوم انسانی و اجتماعی جریان دارد.

مساله اصلی این کتاب،‌ کشف و شناسایی دلایل، چرایی و چگونگی بیگانگی (از خودبیگانگی دانشجویی، فرایند تحصیل، استادان و دانشجویان دیگر،‌ انسان دانشگاهی و در کل،‌ فرهنگ و اجتماع دانشگاهی) و پیامدهای آن است. در کنار این مساله اصلی، واکنش‌ها و استراتژی‌های دانشجویان به موقعیت‌های بیگانه‌کننده (alienating situation) نیز بررسی خواهد شد. پاسخ به سؤال‌های فوق امکان شناسایی موانع، محدودیت‌ها و بسترهای عدم «جامعه‌پذیری دانشگاهی» مؤثر، کارا و فعال را فراهم می‌کند.

تجارب زیسته نویسندگان در کنار برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که احساس‌ها و نگرش‌هایی نظیر خستگی و عذاب در کلاس درس، عدم درگیر شدن عمیق در مباحث کلاس،‌ غیبت‌های غیرموجه، سرقت علمی و کپی‌برداری از آثار دیگران برای ارائه کارنوشت یا مقاله به استاد، طولانی شدن فرایند تکمیل پایان‌نامه، که برای دانشجو و ساختار سازمانی دانشگاه مساله‌ساز شده است، احساس بیهودگی تحصیل در رشته‌های علوم انسانی، بی‌رغبتی در انجام پایان‌نامه متناسب با مقطع تحصیلی کارشناسی ارشد،‌ داشتن زندگی ذهنی و غیرواقعی و طرد واقعیت‌های جامعه ایران و احساس عدم کنترل فردی بر زندگی و هویت فردی و اجتماعی، در میان طیف وسیعی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی رخنه کرده است. در این کتاب، همه این نشانه‌های نگرشی و رفتاری را با تعبیر «از خود بیگانگی دانشگاهی (academic alienation) مفهوم‌پردازی می‌کنیم.

در این کتاب، مولفان به دنبال آن بوده تا به رفتارهای مهاجرتی و فرار مغزها از منظر بیگانگی از جامعه، دولت و دانشگاه نزدیک شوند. یکی از علائم و مصادیق برملاکننده و نگران‌کننده بیگانگی دانشگاهی‌ ـ اجتماعی، رشد روزافزون رفتار مهاجرتی است که گاه از آن تحت عنوان فرار مغزها نام برده می‌شود. بر اساس آمار صندوق بین‌المللی پول، ایران در بین 91 کشور در حال توسعه و توسعه‌نیافته، از نظر فرار مغزها، دارای مقام اول است.

به گفته نویسندگان، مساله تأمل‌برانگیز آن است که پدیده بیگانگی اجتماعی در عرصه علم و دانش، تنها در میان دانشجویان ریشه ندوانیده است. بنا بر پژوهش خسرو خاور و قانعی‌راد که وضعیت اجتماعات علمی در میان دانشمندان نخبه نیز حضوری جدی دارد. این گروه، اگرچه از کارایی و کنشگری بالایی در مسائل علمی برخوردارند،‌ ولی در سطح سیاسی یا حتی اداری،‌ از خود هیچ نوع کارایی نشان نمی‌دهند و به جای تلاش برای (درجهت) تأثیرگذاری بر نظام سیاسی، مدیریتی و اداری جامعه، خود را مظلوم و نظام را ظالم تلقی می‌کنند. این برخورد، در بسیاری موارد باعث شده است تا گروه یادشده با بدبینی شدید با معضلات اجتماعی برخورد کنند.

در بخشی از مقدمه کتاب می‌خوانیم: «مصاحبه‌های انجام‌ شده با برخی دانشمندان، ابعاد دیگری از بیگانگی اجتماعی را برملا می‌کند. بسیاری بر این باورند که دانشمندان نه توسط جامعه به‌عنوان دانشمند به رسمیت شناخته شده‌اند و نه توسط دولت پذیرفته شده‌اند. از نظر آنها دانشمندان مردمانی منزوی و جدا افتاده‌اند که از منابع مالی و از قدر و منزلت بهره‌مند نیستند، ولی دغدغه و مساله اصلی این مطالعه بررسی پیوندهای چندبعدی و چندطرفه میان بیگانگی اجتماعی (احساس انزوا،‌ جدایی و غریبگی از جامعه و دولت) با بیگانگی دانشگاهی از طریق تبیین تفهمی از خود بیگانگی اجتماعی دانشجویان تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌های شهر تهران است.

مساله «بحران تولید علم»، به‌ویژه در علوم انسانی ایران و «بحران آموزش عالی» (که از یک طرف دولت سهم بزرگی از سرمایه ملی، مادی و معنوی خود را هزینه می‌کند و از طرف دیگر گسترش و توسعه آموزش عالی با «بازده اجتماعی» و «بازده مادی» متناسب با سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده همراه نیست)،‌ و مساله بحران «فرهنگی دانشگاهی»، نشان از شکاف،‌ جدایی و بیگانگی دانشجویان از فرهنگ علم‌ورزی و شرایط انسان دانشگاهی جهانی و مطلوب دارد. بنابراین بررسی و پژوهش درمورد فرهنگ دانشگاهی،‌ هویت دانشگاهی، فرهنگ آموزش و یادگیری و فرهنگ کلاس و فضای سازمانی‌ ـ مدیریتی دانشگاه امر مهمی است که به وضوح دستاوردهای دانشگاه ایرانی در ابعاد آموزشی، اجتماعی، اقتصادی،‌ سیاسی و روان‌شناختی کمک می‌کند.»

اهمیت و مشخصه مطالعه حاضر، بررسی هم‌زمان عوامل بیرونی و درونی، ارائه تبیین چند علیتی (اقتصادی،‌ سیاسی و فرهنگی)، تلفیق روش‌شناختی (کمی و کیفی)،‌ بررسی فرایندها و استراتژی‌های برخورد با بیگانگی دانشگاهی‌ ـ اجتماعی و تأکید بر تفاسیر و برداشت‌های دانشجویان از چیستی، چرایی و پیامدهای بیگانگی دانشگاهی است. بدین ترتیب اهم سؤال‌های مورد نظر در این کتاب شامل موارد زیر است:

ـ سازوکارهای مؤثر بر ازخودبیگانگی تحصیلی‌ ـ دانشگاهی در شرایط و بافت نظام آموزش عالی ایران از منظر دانشجویان کدام است؟

ـ چه سنخ‌شناسی از نوع و میزان از خودبیگانگی تحصیلی‌ ـ دانشگاهی را در میان دانشجویان تحصیلات تکمیلی می‌توان شناسایی و استخراج کرد؟

ـ‌ استراتژدی‌های رفتاری و فکری دانشجویان با پدیده ازخودبیگانگی دانشگاهی‌ـ اجتماعی کدامند؟

ـ عوامل اجتماعی درونی‌ ـ برونی مؤثر بر ایجاد موقعیت‌های ازخودبیگانه‌کننده در زندگی دانشجویان تحصیلات تکمیلی کدامند؟

کتاب «جوانان و بیگانگی تحصیلی و دانشگاهی» نوشته محمدسعید ذکایی و محمدجواد اسماعیلی با شمارگان 200 نسخه در 464 صفحه به بهای 21500 ریال از سوی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم و تحقیقات فناوری کشور در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.