خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) بزرگ علوی در زمانی که در آلمان اقامت داشت، کتابی به زبان آلمانی با نام «تاریخ و تحولات ادبیات معاصر ایران» نوشت. این کتاب سال‌ها بعد دو بار در ایران ترجمه و منتشر شد؛ یک بار توسط امیرحسین اكبری‌شالچی (نشر نگاه) و بار دیگر توسط دکتر سعید فیروزآبادی (نشر جامی). برخی از منتقدان ادبی گرچه این کتاب را برای زمان خود، اثر باارزشی می‌دانند، خصوصا برای ایران‌شناسان مقیم آلمان، ولی آن را کتاب معتبری برای منتقدان امروز به حساب نمی‌آورند زیرا هم اطلاعات آن به روز نیست و هم صرفا دربرگیرنده سال‌های نخستین شکوفایی نثر معاصر ادبیات فارسی است. ولی نکته‌ها و ظرافت‌های این اثر به دلیل این‌که از زبان یکی از شاهدان ادبیات آن برهه بوده، ارزشمند است.
 
کتابی که دیده نشد

دکتر سعید فیروزآبادی، عضو هیئت علمی دانشگاه، که با آثار آلمانی‌زبان بزرگ علوی آشنایی کامل دارد، درباره این کتاب می‌گوید: این کتاب که ترجمه عنوان اصلی آلمانی آن «تاریخچه تکامل ادبیات مدرن فارسی» (نظم و نثر) است، رساله استادی بزرگ علوی بوده. این کتاب تقریباً نخستین اثری است که در حوزه ادبیات معاصر فارسی در خارج از ایران منتشر شده است.
در آلمان، دکترا داشتن مجوز تدریس به حساب نمی‌آید. او پس از سفر به برلین در سال 1332، برای فراهم کردن امکان تدریس، این رساله را نوشت. این کتاب گرچه باارزش است ولی نه در ایران دیده شد و نه در آلمان.


انتشارات جامی این کتاب را در سال 1386 با شمارگان 1500 نسخه منتشر کرده است. حسین دهقان، مدیر انتشارات جامی، درباره ماجرای چاپ این کتاب و میزان استقبال از آن می‌گوید: بزرگ علوی این کتاب را در دوران جوانی نوشت، پس صرفا به مسائل ادبی دوران معاصر خود پرداخته است. این کتاب به دلیل آنکه متن کامل تاریخ ادبیات معاصر ایران خصوصاً ادبیات درخشان دهه 40 و 50 نیست، اصلا مورد استقبال قرار نگرفت. از سال 86 تاکنون فقط حدود 500 نسخه از این کتاب به فروش رسیده است.

فیروزآبادی ویژگی‌های منحصر به فردی برای «تاریخ و تحولات ادبیات معاصر ایران» در نظر می‌گیرد، از جمله این که بزرگ علوی پیش‌بینی‌های دقیقی درباره آینده ادبیات ایران و حتی نویسندگان و پژوهشگران داشته که بسیاری از آنها به درستی از آب درآمده است. برای نمونه او درباره دکتر خانلری، اسلامی ندوشن و حتی نیمایوشیج و صادق هدایت پیش‌بینی‌هایی را ارائه می‌کند که تقریباً همگی به تحقق می‌پیوندد. از طرف دیگر، او مستندترین توضیح را درباره تشکیل گروه ربعه بیان کرده است.




«تاریخ و تحولات ادبیات معاصر فارسی» در دو فصل کلی با عنوان‌های «از آغاز سده بیستم تا پایان انقلاب مشروطه» و «دیدگاه‌های جدید در سیر تکامل ادبیات» تنظیم شده است.

در فصل نخست کتاب،‌ بزرگ علوی با توضیحاتی درباره «پیشگامان ادبیات نوگرا»، به معرفی شخصیت‌هایی مانند قائم‌مقام فراهانی، میرزا صالح شیرزای، ناصرالدین شاه و امین‌الدوله پرداخته است.

پس از آن بزرگ علوی به بررسی موضوع «شعر در خدمت مبارزه سیاسی» پرداخته است که ضمن آن شخصیت‌هایی مانند ادیب پیشاوری، محمدصادق امیری، عارف قزوینی، ایرج میرزا، اشرف‌الدین گیلانی، علی‌اکبر دهخدا، و ملک‌الشعرا، محمدتقی بهار را معرفی کرده است.

او در مقدمه این بحث می‌نویسد: «مهم‌ترین ویژگی آفرینش ادبی شاعران در دوره دگرگونی‌های سیاسی، آن است که این گروه پیوسته از موضوع‌های مطرح در شعر گذشتگان دوری می‌گزینند. فلسفه، تصوف و عرفان،‌ دیگر رضایت آن دسته از هنرمندان و خوانندگانی را جلب نمی‌کند که از شاعران، کم و بیش پاسخی برای پرسش‌های ضروری زندگی خود می‌خواهند. افزون بر این، شاعران نوگرا که دیگر چشم به دست حاکمان ندوخته‌اند، ناگزیر آرزوهایی را مطرح می‌کنند که بیانگر احساسات و برآورنده نیاز خوانندگان مشتاق خود است. حاکمان نیز که تا آن زمان نماد حمایت مالی و جانی شاعران بوده‌اند، دیگر اهمیت خود را از دست داده‌اند و به جای آنان تحصیل‌کردگان، خرده برژوازها و در نهایت مردمی مطرح می‌شوند که هنوز هم به شعر، هر چند به گونه‌ای خاص خود، عشق می‌روزند و این عشق و علاقه را گرامی می‌دارند.

به جای آن مدیحه‌سرایی‌ها برای حاکمان، شاعر چاره‌ای جز آن ندارد که علایق همگان را در نظر آورد. تا پیش از این زمان درباریان و حامیان منافع دربار از جنبه مالی و اخلاقی شاعر را حمایت می‌کردند. اما در این دوره جدید شاعر بیشتر از فروش روزنامه‌ای گذران زندگی می‌کرد که خود آن را منتشر می‌ساخت و در آن شعرهایش را به چاپ می‌رساند. مدیحه و قصیده‌سرایی گذشته کمتر سروده می‌شود، اما سروده‌های شاعران را جوانان بر سر کوی و برزن می‌خوانند. در واقع این وضعیت جدید، شعر را از صدها سال پیش که تغییری در آن مشاهده نمی‌شد و دستخوش افول و تباهی شده بود، دوباره شکوفا کرد.» (ص54-55)

فصل نخست کتاب با عنوان «نثر در راه مبارزه با استبداد» ادامه می‌یابد که در آن درباره شخصیت‌هایی مانند: میرزا ملکم‌خان، میرزا آقا خان کرمانی، سید جمال‌الدین اسدآبادی، ملک المتکلمین، میرزا عبدالرحیم طالبوف، زین‌العابدین مراغه‌ای، علی‌اکبر دهخدا معرفی می‌شوند.

این فصل با بحث «دوره پیش و حین جنگ جهانی اول» به پایان می‌رسد که در آن درباره «شعر و شاعران» (با اشاره به میرزاده عشقی، محمدابراهیم فرخی یزدی، ابوالقاسم لاهوتی، ابراهیم پورداود، یحیی دولت‌آبادی) و «نثر» (با معرفی محمدباقر میرزا خسروی، شیخ موسی نثری، محمدرضا بدیع بهبهانی، عبدالحسین صنعتی‌زاده کرمانی) و «بیست سال حکومت استبدادی رضاشاه» توضیحاتی ارائه می‌شود.

فصل دوم این کتاب، شامل شش بخش کلی با عنوان‌های «آثار منثور»، «رمان‌های تاریخی»، «داستان»، «پژوهش ادبی»، «فرهنگستان» و «نثر دوره پس از جنگ و گرایش‌های آن» می‌شود. بزرگ علوی برای هر یک از این بخش‌ها نویسندگان متعددی را معرفی کرده است.

بزرگ علوی در بخشی از مقدمه فصل دوم کتاب با عنوان «دیدگاه‌های جدید در سیر تکامل ادبیات» می‌نویسد: «ملی‌گرایی و نوآوری تأثیری بسیار بر همه آثار فرهنگی ایران برجا نهاد. شعر دوباره اسیر همان نمادها و استعاره‌های پرتکلف و شعرهای عربی- فارسی شد. این شعرها صرف نظر از مدیحه‌سرایی‌های چند قافیه‌پردازانه نه چندان مهم، غیرسیاسی بود. در عوض نثر بیشتر مطرح شد و با بهره‌گیری از قالب شاهکارهای اروپایی و موضوع‌هایی کاملا ایرانی تکامل یافت. شاعرانی که در جوانی میهن‌پرستانی آتشین بودند، یکسره به کارهای علمی، زبان‌شناسی و پژوهش پرداختند و به این ترتیب زمینه‌های تکامل میراث فرهنگی گذشته را فراهم کردند.» (ص 174-175)
 
«تاریخ ادبیات معاصر ایران» (نظم و نثر)، نوشته بزرگ علوی، با ترجمه دکتر سعید فیروزآبادی برای نخستین بار در سال 1386، با شمارگان 1500 نسخه، از سوی نشر جامی منتشر شد.