به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) اگرچه براساس اطلاعات کتابخانه ملی، آثار بسیاری در معرفی مساجد (به خصوص مساجد ایران) منتشر شده‌ اما کتاب حاضر از آن رو که مروری اجمالی بر  زیباترین مساجد، در گستره وسیع سرزمین‌های اسلامی دارد و تا دوره معاصر  پیش می‌آید، اثری ارزشمند محسوب می‌شود. هر چند «مسجد شیخ‌ لطف‌الله» در اصفهان و  «مسجد گوهرشاد» در مشهد که از جمله زیباترین مساجد ایران هستند در این کتاب معرفی نشده‌اند.

از 95 مسجدی که در کتاب معرفی می‌شوند، 58 بنا مربوط به دوره معاصر بوده و مابقی، مساجد تاریخی ایران و دیگر کشورهای مسلمان‌نشین از جمله، عربستان، مراکش، عراق، کویت، ترکیه، امارات، مالزی و ایلات متحده هستند.

گردآوری این کتاب زیر نظر  محمد مروت و  داود صفدری و با همکاری 12 تن با نام‌های شعری اولیاء، زهره یادگاری، سید محمدرضا فهیمی بافقی، لیلی اولیاء، طوبی اولیاء، لیلی علی‌حیدری، میرسجاد خوب‌رفتار، علی جاودانی، محمد حسینی، محمدرضا منتظرالحجه، امیر محمد صادقیان و مهدی کمالی به سرانجام رسیده است.

این کتاب با دو مقدمه از عباس احمد آخوندی، وزیر راه و شهرسازی و  پیشگفتاری از ناشر آغاز می‌شود. در بخشی از این مقدمه ناشر می‌نویسد: «کتاب حاضر در یک نگاه کلی وضعیت موجود معماری مساجد معاصر کشور را در مقایسه با پیشینه مساجد تاریخی و وضعیت آن در جهان نمایان می‌سازد. کتاب قصد دارد تا ضمن معرفی و تحلیل مختصر از معماری مساجدی از گذشته تا امروز و اشاره‌ای کوتاه به مبانی نظری طراحی مسجد، زمینه را برای نقد و تحلیل وضع موجود و ترسیم وضع مطلوب آن فراهم نماید.»  

کتاب در هشت فصل کلی «مساجد تاریخی جهان – مروری بر معماری مساجد در گسترده تمدن اسلامی»، «مساجد تاریخی ایران – مروری بر معماری مساجد اصیل ایرانی»، «منتخب مساجد سازمان ملی زمین و مسکن»، «منتخب مساجد شرکت عمران شهرهای جدید»، «مساجد و اماکن متبرکه بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در بم»، «منتخب مساجد مردمی»، «مروری بر معماری مساجد و مراکز اسلامی معاصر جهان»، «مبانی نظری طراحی و برنامه‌ریزی مسجد» تدوین شده است.

در فصل اول بناهای «مسجدالنبی»، «مسجدالقصی»، «مسجد جامع دمشق»، «مسجد جامع قرطبه» (در اندلس)، «مسجد بزرگ گزیان» (در چین)، «مسجد کلان» (بخارا) و «مسجد سلیمانیه» (در استانبول) معرفی می‌شوند.

ساختار معرفی هر بنا را شرح توصیف تاریخچه‌ای مختصر از بنا، توصیف فضای کنونی بنا و تحلیلی مختصر درباره ویژگی‌های منحصر به فرد معماری هر بنا، به همراه تصاویر متعددی از فضاهای داخلی و خارجی مسجد و نقشه‌ها و پلان‌های معماری آن تشکیل می‌دهند. در پایان هر فصل منابع استفاده شده برای تهیه گزارش درج شده‌اند. البته این ساختار در معرفی بناهای معاصر که در فصول سوم تا چهارم آمده‌اند، رعایت نشده و مشخصا سال تاسیس بسیاری از بناها درج نشده است.

مثلا برای مسجد سلیمانیه ترکیه (استانبول) مطالب از دو منبع «معماری اسلامی فرم، عملکرد و معنی» نوشته رابرت هیلن براند و ترجمه ایرج اعتصام، «دایره‌المعارف معماری جهان» نوشته هانری استیرلن و ترجمه نادر روزرُخ و همچنین یک کتاب انگلیسی از تورهان کان (که اطلاعات آن به طور کامل درج نشده است) تهیه شده‌اند.

در بخشی از گزارش این مسجد با ارجاع به گفته‌های هیلن براند بر تاثیر معماری بیزانس بر معماری این مسجد تاکید دارد، می‌خوانیم: «فرم کاسه‌مانند گنبد‌ها این مسجد به جای گنبدهای نوک‌تیز با ساق بلند، القا کننده حس پایاری صخره‌مانن است و نشانه پیروزی معماری مساجد عثمانی درجایی است که بیزانس شکست خورده است. این معماری در طرح نیم‌رخ خارجی این بنای بزرگ گنبددار، به‌گونه‌ای هم‌سنگ با شکوه و جلال درون آن موفق عمل کرده است.»


 
شرح مصور 11 مسجد تاریخی ایران

در فصل دوم مساجد «فهرج – یزد»، «مسجد جامع گناباد – خراسان رضوی»، «مسجد جامع اردستان – اصفهان»، «مسجد علی – اصفهان»، «مسجد جامع جهانگیر خان – قم»، «مسجد سر پل – یزد»، «مسجد ریگ –یزد»، «مسجد قریه ترک – میانه»، «مسجد اکبریه لاهیجان»، «مسجد باباولی – کاشان»، «مسجد احمد بن حنبل – هرمزگان» معرفی می‌شوند.
 
فصل‌های سوم، چهارم و پنجم مروری بر فعالیت‌های عمرانی و پروژه‌های در دست اجرای سه موسسه «سازمان ملی زمین و مسکن»، «شرکت عمران شهرهای جدید» و «بنیاد مسکن انقلاب اسلامس در بم» است.

فصل ششم با عنوان «منتخب مساجد مردمی»، بناهای «مسجد صاحب‌الزمان –بوشهر»، «مسحد جامع دلگشا – هرمزگان»، «مسجد جامع کنگ –هرمزگان»، «مسجد جامع روستای سایه‌خوش –هرمزگان»، «مسجدو حسینیه آستانه زینبیه(س) –اصفهان»، «مسجد الزهرا – تهران –شهرک غرب»، «مسجد جامع جمهوری – تهران» و «مسجد جامع امام صادق (ع) – تهران» را معرفی می‌کند.

شرح تصویری 18 مسجد معاصر جهان

کتاب در فصل هفتم نیز به معرفی مساجد معاصر در گستره سرزمین‌های اسلامی‌ پرداخته این بناها را معرفی می کند: «مسجد شجره – مدینه –عربستان»، «مسجد قبا – مدینه – عربستان»، «مسجد ذوالقبلتین – مدینه – عربستان»، «مسجد اعظم – ریاض – عربستان»، «مسجد عایشه – جده – عربستان»، «مسجد سلطان قابوس – عمان»، «مسجد حسن دوم – کازابلانکا – مراکش»، «مسجد اعظم – کویت»، «مسجد خلفاء – بغداد – عراق»، «مسجد بن مدیا – دبی»، «مسجد مجلس ملی – ترکیه»، «مسجد شاکرین – ترکیه»، «مسجد نگارا – کوالالامپور – مالزی»، «مسجد پوترا – مالزی»، «مسجد شاه فیصل – پاکستان»، «مسجد و مرکز اسلامی – کرواسی»، «مرکز اسلامی ایسنا – ایندیانا – امریکا» و «مرکز اسلامی منتهن – نیویورک –امریکا».

فصل پایانی کتاب که مباحثی کلی در زمینه معماری مساجد را مطرح می‌کند، به موضوعات «مکان‌یابی مسجد در بافت شهرها»، «راهنمای برنامه‌ریزی کالبدی مسجد»، «راهنمای طراحی اقلیمی مسجد در ایران» و «مقام نور در معماری مساجد ایرانی» می‌پردازد.

در این کتاب، با وجود هدف اصلی در توصیف بناهای معاصر، نگاه نقادانه دیده نمی‌شود. محسن اولیا یکی از اعضای گروه تدوین و تهیه این کتاب، در مقد‌مه‌ کتاب در توضیح اینکه چرا بیش از نیمی از محتوای کتاب به توصیف بناهای معاصر اختصاص یافته است؟ می‌نویسد: «تدوین کتاب حاضر در ادامه جلد اول کتاب و با هدف اصلی معرفی، ثبت و نشر تجربیات معاصر طراحی و ساخت مساجد وزارت راه و شهرسازی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی صورت گرفته  تا در زمان مناسب این جریان مورد نقد، آسیب‌شناسی و اصلاح قرار گیرد.این موضوع در فصول سوم، چهارم و پنجم کتاب آمده است و در کنار فصل ششم با موضوع مساجد مردمی یک نگرش کلی از وضعیت معماری مساجد معاصر در کشور را ارائه می‌نماید.»

با وجود این توضیح محسن اولیا، نقص کتاب در زمینه جامع نبودن بناهایی که به آن پرداخته شده را نمی توان نادیده گرفته شود.

چاپ اول جلد دوم کتاب «خانه‌های آسمانی» در 350 صفحه تمام گلاسه مصور، در قطع رحلی بزرگ، با شمارگان هزار نسخه و بهای 80 هزار تومان از سوی شرکت مادر تخصصی عمران شهرهای جدید، روانه بازار شده است. فاطمه سالاری طراحی گرافیک و صفحه‌بندی کتاب را بر عهده داشته است.