به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) نشست نقد کتاب «شفاهی و مکتوب در نخستین سده‌های اسلام» اثر گریگور شولر با حضور دکتر احمد پاکتچی، دین‌شناس و تاریخ‌پژوه، دکتر مسعود صادقی، استاد گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، دکتر نصرت نیل‌ساز، مترجم کتاب و دکتر زهیر صیامیان، استادیار تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشکده شهید بهشتی شنبه 24 آبان‌ماه از سوی گروه جریان‌های فکری تاریخ اسلام در پژوهشگاه تاریخ اسلام برگزار شد.

در این نشست این سوال مطرح شد که خط عربی در صدر اسلام تا چه میزان می‌توانست در انتقال معتبر علوم ایفای نقش کند؟ صیامیان نیز با طرح این سوال که آیا محتوای احادیث رسیده معتبر هستند و نحوه انتقال آنها چگونه بوده است؟ گفت: بزرگترین فراورده دین اسلام فقه است که تاکید بر سنت حدیث دارد.

خط عربی و میزان انتقال معتبر علوم در صدر اسلام

صیامیان ادامه داد: هنر و معماری هم متاثر از سنت حدیث‌ هستند زیرا بیان‌کننده این موضوع هستند که چه اموری مشروع یا غیرمشروع هستند، به همین دلیل اعتبار احادیث از اهمیت زیادی برخوردار است. علومی چون تفسیر و فهم قرآن، مبانی فقه و تاریخ صدر اسلام برای شناخت احادیث اهمیت بسیاری دارند.

وی افزود: هدف از برگزاری این نشست ترجمه خوب کتاب «شفاهی و مکتوب در نخستین سده های اسلام» ‌‌بوده است. اعتبارسنجی ترجمه‌ها از اهمیت بالایی برخوردار هستند و هدف در نهایت انتقال آراء و نظرات گوناگون است.

گریگور شولر مستشرقی سنت‌گراست

احمد پاکتچی دیگر سخنران این نشست شولر را جزو کسانی که رشته‌های مطالعات اسلامی و زبان سامی را خوانده، معرفی کرد و گفت: کتابی از شولر با عنوان «کاراکتر و اعتبار روایت‌‌های اسلامی درباره پیامبر» در سال 1996 میلادی در برلین به چاپ رسید و پنج سال بعد در اثری این کتاب با عنوان «درباره زندگینامه پیامبر: ماهیت و اعتبار» به انگلیسی منتشر شد.

این تاریخ‌پژوه افزود: نکته‌ای که در این کتاب وجود دارد معرفی شولر درباره خودش است. این مستشرق به دو مساله آگاهی کامل دارد، او برخلاف برخی مستشرقان که از متد چیزی نمی‌دانند اما از آن بهره می‌برند، متد را می‌شناسد و چالش‌هایی از علم تاریخ را هم ارائه می‌دهد. همچنین او مدلی در میان دیگر مستشرقان از خود معرفی کرده و خود را سنت‌گرا می‌داند.

وی با بیان این‌که شولر به مسیری که طی می‌کند آگاه است، گفت: وی در سال دو هزار میلادی در دانشگاه سوربن فرانسه به تدریس اشتغال داشت. وی در آن زمان نظرات خود را برای اولین بار درباره مکتوب و شفاهی در کتاب «نوشتار و انتقال در آغاز اسلام» بیان کرد اما متاسفانه در ترجمه زبان انگلیسی عنوان کتاب به «پیدایش ادبیات در اسلام» تغییر یافت.

سنت شفاهی در دوران جاهلیت وجود داشته است

این دین‌شناس افزود: شولر در فصل نخست این کتاب مقاله خود را با نام شفاهی و مکتوب عنوان کرد و بعدها این نام را بر کتاب «شفاهی و مکتوب در نخستین سده‌های اسلامی» گذاشت. او در این که سنت شفاهی در دوران جاهلیت عرب وجود داشته و بعد از ظهور اسلام نیز با قدرت ادامه پیدا کرده، تاکید دارد.

پاکتچی اظهار کرد: شولر در کتاب مذکور بیان‌کننده انتقال معرفت و زندگی پیامبر به صورت شفاهی است. وی عقیده دارد ادبیات عرب براساس شعر شفاهی شکل گرفته و در این کتاب، تورات شفاهی را با حدیث مقایسه می‌کند.

غربی‌ها نبود منابع مکتوب را عدم اعتبار روایات اسلامی می‌دانند

در ادامه این نشست مسعود صادقی با بیان این‌که تاریخ در غرب با پیدایش خط مفهوم پیدا کرد، گفت: مفهوم تاریخ به دو دوره قبل از اختراع خط و بعد از آن تقسیم می‌شود. به همین دلیل غربی‌ها 200 سال اول تاریخ اسلام را به دلیل کمبود منابع مکتوب، تاریخ شفاهی قلمداد می‌کنند و نبود نوشتار در این دوره را به عدم اعتبار روایات نسبت می‌دهند.

استاد گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه الهیات و معارف افزود: مقالات ارائه شده شولر در کتاب «شفاهی و مکتوب در نخستین سده‌های اسلامی» با استفاده از نظرات دیگران و بهره‌گیری از آنها و قراردادن نظرات خود در کنار آنها بوده است. او تاکید بر خط عربی دارد اما ذکر این نکته لازم است که این خط در صدر اسلام چه میزان می‌توانست در انتقال معتبر علوم ایفای نقش کند.

وی اظهار کرد: شولر بافت درونی و بیرونی جهان اسلام را از جمله عوامل در پیدایش و تاکید بر نقل شفاهی و مکتوب و مکمل بودن این دو در کنار یکدیگر می‌داند و عوامل بیرونی و درونی جامعه را در تحولاتی که در شکل‌گیری سنت شفاهی و مکتوب برمی‌شمرد، دخالت می‌دهد.

ترجمه فارسی کتاب قابل اعتماد است

این استاد دانشگاه با انتقاد به حذف دو مقاله کتاب گفت: حذف این دو مقاله می‌تواند تا حدودی مولفه‌های موجود در کتاب را ناقص کند. این دو مقاله می‌توانست به فهم بهتر نظرات شولر کمک کند. ترجمه این اثر از زبان آلمانی بهتر بود. مونت کومری، ویراستار ترجمه این کتاب به زبان انگلیسی، مقاله خوبی در ابتدای آن نوشته است که اگر به کتاب اضافه می‌شد، می‌توانست به فهم بیشتر کتاب کمک کند.

صادقی با اشاره به این‌که ترجمه فارسی این اثر بسیار خوب انجام گرفته و می‌توان به آن اعتماد کرد، گفت: اشکالات ترجمه در کتاب بسیار کم و موردی است اما به عنوان مثال می‌توان به ورود بعضی واژه‌‌های نا آشنا در ترجمه، عدم وحدت ترجمه اصطلاحات و ورود ساختار زبان انگلیسی در زبان فارسی اشاره کرد.

ترجمه باید با اصل متن تطابق زیادی داشته باشد

در ادامه نصرت نیل‌ساز، مترجم کتاب با بیان این‌که انگیزه من از ترجمه این کتاب بحثی در رساله دکترایم بود، گفت: روایت صرفا کلامی که از معصوم نقل می‌شود، نیست بلکه شامل سلسله کلامی است که به صورت روایی منتقل می‌شوند.

وی دوره نقل شفاهی را طولانی عنوان کرد و افزود: شولر از جمله کسانی است که به طور جدی در زمینه نحوه انتقال به صورت شفاهی ورود کرده است. من بعد از نوشتن رساله‌ام کتاب او را دیدم و با خواندن مقالات او تصمیم به ترجمه، ارائه کتاب و نظرات او گرفتم.

این مترجم اظهار کرد: ترجمه باید با اصل متن تطابق زیادی داشته باشد. مقالات این کتاب ابتدا به زبان آلمانی و بعد به انگلیسی ترجمه شده بودند و من متن انگلیسی آن را ترجمه کردم. این در حالی است که اگر این کتاب از زبان آلمانی به فارسی ترجمه می‌شد، بسیار بهتر بود.

وی در معرفی شولر گفت: یکی از دغدغه‌های شولر این پژوهشگر آلمانی و استاد مطالعات اسلامی، پرداختن به نقل به شیوه مکتوب و شفاهی بود. اصل این کتاب شامل 6 مقاله می‌شد که من دو مقاله آن را به اختیار حذف کردم و این به دلیل دانش آموخته بودن من در رشته قرآن و حدیث بود. مقاله «شعر شفاهی و ادبیات عربی» و مقاله «نویسنده کتاب العین کیست؟» مقاله‌های حذف شده این کتاب هستند.

انتقادهای پاکتچی به کتاب گریگور شولر

در ادامه پاکتچی در بخش دیگری از سخنانش انتقاداتش را به کتاب «شفاهی و مکتوب در نخستین سده‌های اسلامی» بیان کرد. وی شولر را به باور داشتن اسطوره‌ها و تاکید بر آنها متهم کرد و گفت: باور داشتن به اسطوره‌ها امروز توسط بعضی مستشرقان رد شده و باور کردن انتقال شفاهی به این شکل با نقد جدی روبه‌روست.

وی افزود: با توجه به این‌که شولر از دانشمندان منصف محسوب می‌شود اما در حیطه یهودی محوری قرار می‌گیرد از جمله این که عده‌ای از علمای یهود مسلمان شدند و برای دقت در وثاقت روایت‌سنجی به دنبال پیاده کردن شیوه‌های توصیف یهود از غرب در جهان اسلام می‌روند و این نکته از درجه انصاف به دور است. این مقدار وسواس‌سنجی از یهود درباره سنت یهود در هیچ‌جا به اثبات نرسیده است.

پاکتچی به تفاوت میان احادیث و تورات شفاهی (تلمود) اشاره کرد و ادامه داد: این کتاب احیای این باور است که حدیث ارتباط مستقیم با تورات شفاهی «تلمود» دارد در حالی که در احادیث اسلامی چنین مساله‌ای دیده نمی‌شود. دور بودن تلمود از بافت تاریخی در مقایسه با بافت تاریخی نسبی احادیث دیگر تفاوت میان این دو است.

وی ادامه داد: همچنین ما در اسلام با احادیث پرشمار موازی روبه‌رو هستیم اما در تلمود چنین پدیده‌ای دیده نمی‌شود و این تفاوت دیگر بین تلمود با احادیث محسوب می‌شود که این نکته هم یکی از انتقادات وارد بر نظرات شولر در کتابش است.

وی توجه نداشتن شولر به زبان‌شناسی در مواجهه با احادیث را یکی دیگر از نقدهای خود به او دانست و گفت: مفهوم بسیاری از بحث‌های دقیق درباره مکتوبات و احادیث با شنیدار روشن می‌شود که این بحث در کتاب شولر به وضوح مطرح نشده است.

این تاریخ‌پژوه ادامه داد: شولر در بحث‌های خط‌شناسی خود در مقالات این کتاب بیش از اندازه درگیر فیزیک خط می‌شود. همچنین با توجه به این‌که وی به مباحث فرهنگی بی‌توجه نیست اما بعضی مسائل مهم فرهنگی را که می‌تواند راهگشای مسائل باشند نادیده می‌گیرد به عنوان مثال نقل همه احادیث توسط اعراب نبوده و افرادی از فرهنگ‌های مختلف نیز بر این کار اهتمام ورزیده‌اند که دارای فرهنگ‌های مختلف بوده‌اند.