به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) نشست «شیوه اتصال نسخه به جلد در کتاب‌های تاریخی» یکشنبه (30 شهریورماه) در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد. در این نشست فریبا مجیدی، مدرس دانشگاه‌های هنر اصفهان و هنر اسلامی تبریز به همراه امیرحسین مصدق، سرپرست کارگاه صحافی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک به ارائه تازه‌ترین دستاوردهای فنی و معرفی آخرین راهکارهای صحافی کتاب‌های تاریخی و نسخه‌های خطی پرداختند.
جلدهای عثمانی و ترکی از جلدهای ایرانی نشات گرفتند
مجیدی در ابتدای این جلسه به تاریخچه جلدسازی و صحافی اشاره کرد و گفت: پایه‌گذاران ساخت جلد به شیوه امروزی به قبطیان مصری بازمی‌گردد. جلدهای چرمی قبطی، جلدهای چرمی بسیار ساده‌ای بودند که با نقوش هندی تزیین می‌شدند. این جلدها شامل مجموعه‌ای پاپیروس بودند که به شکل ورق درمی‌آمدند.
وی جلدهای عربی را برگرفته از جلدهای قبطیان مصری دانست و توضیح داد: در ساخت جلدهای عربی برخلاف جلدهای مصری از پوست استفاده می‌شد. نقوش هندی در تزیین این جلد به کار می‌رفتند و برای تزیین از رنگ طلایی نیز بهره گرفته می‌شد. همچنین جلدهای عثمانی و ترکی نشات گرفته از جلدهای ایرانی بودند که برای تزیین از گلدوزی و طلاکوبی بر آنها استفاده می‌شد و کاغذ ابری آستر جلد را تشکیل می‌داد.
نخستین جلدهای ایرانی به مانویان بازمی‌گردد
این پژوهشگر نسخه‌های خطی نخستین جلدهای ایرانی را به مانویان نسبت داد و گفت: از جلدهای ایرانی قبل از دوره سلجوقیان تعداد بسیار کمی موجود است و از این دوره به بعد جلدهایی برای بررسی و مطالعه در دسترس وجود دارد. جلدهای ایرانی در دوره سلجوقیان تشابهات زیادی با جلدهای عربی دارند و در آنها از آستر ابر و باد استفاده شده است.
مجیدی ادامه داد: در جلدهای ساخته شده در دوران تیموری روش‌های جدیدتری در ساخت نسبت به جلدهای عربی دیده می‌شود. داخل جلد از کاغذ ابری پوشیده شده و از طرح لچک و ترنج در تزیین آن استفاده می‌شده است. جلدهای اواخر دوران تیموری و اوایل صفویه همراه با نقوش جدید و پرکار بودند که گاهی در تزیین آنها از هنر سوخت و معرق نیز بهره گرفته می‌شد.
وی ابداع جلدهای «ساغری» را در دوران قاجار دانست و گفت: این نوع جلد از چرم نیمه دباغی شده ساخته می‌شد که در آن برجستگی‌هایی وجود داشت. جلدهای چرمی از دوران قاجاریه به بعد رو به سادگی می‌گذارند و جنس به کار رفته در آنها از کیفیت پایینی برخوردار بوده است. همچنین جلدهای پارچه‌ای مانند مخمل و ترمه با دورگیر چرمی در دوران قاجار باب می‌شوند. جلدهای دوران معاصر از پایان دوران قاجاریه و اوایل دوران پهلوی از کیفیت خوبی بهره نبرده‌اند و جلدهایی از جنس کاغذ و مقوا استفاده می‌شود.
محافظت کتاب از آسیب‌های گوناگون با مجلد کردن
مجیدی با بیان این‌که جلد برای محافظت کتاب از آسیب‌های گوناگون ساخته می‌شد، گفت: ما دردوره‌ای شاهد تبدیل شدن جلد به اثری هنری می‌شویم که گاهی به تنهایی و بدون نوشته‌های کتاب به عنوان اثری ارزشمند نگهداری می‌شد. عرضه شدن جلد کتاب به صورت اثری هنری باعث آسیب رساندن به کتاب شد و این به دلیل اتصالات نامناسب جلد به کتاب بود. به عنوان مثال یکی از این روش‌ها اتصال کتاب از عطف به جلد بود که باعث آسیب رسانی می‌شد.
وی به چهار روش صحافی اشاره کرد و افزود: کتاب‌ها به چهار روش صحافی می‌شوند؛ دوخت، درفشی، اره‌ای و ته چسب.
مجیدی با بیان شیوه‌ای جدید در صحافی کتاب گفت: این شیوه برای نخستین‌بار در کتابخانه‌ای در آمریکا انجام شده و ما نیز آن را در دانشگاه هنر اصفهان آزمایش کرده‌ایم. در این شیوه کتاب در پوششی قرار می‌گیرد و جلد کتاب با عطف دوخته می‌شود. این روش مورد آزمایش قرار گرفته و با موفقیت به‌ویژه برای مرمت کتاب‌های نفیس همراه بوده است.
بهره‌گیری از صحافی فرهنگی به جای صحافی سنتی ایرانی
همچنین در ادامه این جلسه امیرحسین مصدق، سرپرست کارگاه مرمت موزه و کتابخانه ملک، اجزای تشکیل دهنده جلد کتاب را بیان کرد و گفت: بخش‌های اصلی جلد را عطف، آستر و بدرقه تشکیل می‌دهند.
وی با اشاره به این‌که در صحافی سنتی ایرانی شیوه اتصال نسخه به جلد از ناحیه عطف بوده است، گفت: صحافی فرنگی در دوره‌های بعد به ایران وارد می‌شود و تفاوت آن با صحافی ایرانی، عطف گرد و کمانی آن بود در حالی که در شکل سنتی عطف کتاب به صورت تخت قرار می‌گرفت. آسیب رسان بودن شیوه اتصال در صحافی سنتی و نبود «جاناخنی» در کتاب، از دلایل استفاده از شیوه جدید صحافی آزمایش شده در دانشگاه هنر اصفهان بوده است.
مصدق در ادامه این نشست، به بررسی راهکارهای نوین در شیوه‌های نوین اتصال جلد در کتاب‌های تاریخی با استفاده از نمایش فیلم پرداخت.
موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران و یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی است که در سال 1316 خورشیدی از سوی حاج حسین آقا ملک بر آستان رضوی وقف شده است. این گنجینه در کنار برخورداری از مجموعه نسخه‌های خطی، کتاب‌های چاپی و چاپ سنگی و سربی و آثار گوناگون موزه‌ای، از آزمایشگاه و کارگاه‌های مجهز و استاندارد مستندنگاری و مرمت اشیای تاریخی و صحافی بهره می‌برد. کتابخانه و موزه ملی ملک می‌کوشد تازه‌ترین دستاوردهای فنی در حوزه مرمت و حفاظت آثار تاریخی و صحافی کتاب‌های تاریخی و نسخه‌های خطی را در قالب نشست‌های علمی و کارگاه‌های آموزشی به دوستداران حوزه فرهنگ و هنر ایرانی- اسلامی عرضه کند.
نظر شما