خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- اوپک (opec) مخفف نام انگلیسی سازمان کشورهای صادرکننده نفت (Organization of petroleum Exporting Counteries) است که در کنفرانسی که طی روزهای ۱۰ تا ۱۴ سپتامبر سال ۱۹۶۰ در بغداد با حضور نمایندگان کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا برگزار شد بنیان گذاشته شد.
دکتر فواد روحانی، نخستین دبیرکل اوپک بود درباره تشکیل اوپک می‌گوید: «در اوت 1960میلادی، كشور عراق در پي كاهش مجدد بهاي نفت از سوی شركت‌هاي نفتي؛ كشورهاي توليدكننده نفت؛ ايران، عربستان، كويت، ونزوئلا را براي شركت در يك اجلاس دعوت کرد. "كنفرانس بغداد" كه از 10 الي 14 سپتامبر تشكيل شد؛ در نهايت منجر به پيدايش سازمان دائمي نفتي به نام "اوپك" شد، اين سازمان هنگام تاسيس 67% ذخائر بهاي نفت، 38% از كل توليد جهاني نفت و 90% بازار جهاني نفت را در اختيار داشت. » (روحاني، فواد؛ تاريخ اوپك، برگردان منوچهر روحاني، تهران، شركت سهامي كتابهاي جيبي، 1354، ص 104-103)
عوامل تشکیل اوپک چه بود؟
در پيدايش سازمان كشورهاي صادركننده نفت (اوپك)، عوامل متعددي نقش داشته است كه برخي از اين عوامل، ضرورت اين سازمان را بيشتر مطرح کرد. اين عوامل عبارت بودند:
1- اقدام كارتل‌هاي نفتي در كاهش قيمت نفت.
2- حركت‌هاي مليشدن صنعت نفت، در كشورهاي در حال توسعه، مانند حركت‌هاي ضد استعماري نفت كه از دهه 30 در مكزيك و در دهه 40 در ونزوئلا آغاز شد و به تدريج وارد خاورميانه شد و در دهه 50 در ايران صورت گرفت.
3- بحران كانال سوئز در سال 1356.
4- آگاهي كشورهاي خاورميانه و ونزوئلا به وضعيت نفت و نقش آن در اقتصاد اين كشورها.
5- دگرگوني قراردادهاي امتياز، به عهدنامه‌هاي 50-50، به اين صورت كه، هنگامي كه دولت ونزوئلا با تصويب قانون 1943م، شيوه سنتي امتيازنامه‌ها را به هم زد و منافع خود را تا 50% سود افزايش داد، قدرت اين كمپاني‌ها شكسته شد و اين دولت تلاش كرد كه اين دستاورد را به كشورهاي خاورميانه گسترش دهد، تا از اين راه زمينه يگانگي و تشكل در برابر قدرت‌هاي نفتي را فراهم کند.
6- همكاري متقابل ميان كشورهاي نفتخيز در ايجاد قراردادهاي نفتي.
7- سياست‌هاي تحمیلی نفتي امريكا و شوروي به كشورهاي نفتخيز خاورميانه و ونزوئلا.
كه مجموعه اين عوامل در كنار هم نقش موثري در پيدايش سازمان اوپك از سوی پنج كشور (ايران، عراق، عربستان، ونزوئلا و كويت) داشت. ( استقامت، فاطمه؛ اوپك(سازمان كشورهاي صادركننده نفت)، تهران، وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سياسي و بينالمللي، 1383، ص 46-19)
اهداف سازمان اوپك
در کتاب «سازمان کشورهای صادرکننده نفت اوپک و دیدگاههای آینده» درباره اهداف سازمان اوپک چنین آمده است:
1. ايجاد هماهنگي و وحدت در خط مشي كشورهاي عضو و تعيين بهترين شيوه‌ها براي تامين منافع فردي و جمعي آنان.
2. روشها و وسائل تامين تثبيت قيمت‌ها در بازارهاي بينالمللي نفت با امعان به حذف نوسانات مضر و غير ضروري.
3. مصالح ملت‌هاي توليدكننده و ضرورت تضمين درآمدي ثابت براي كشورها توليدكننده.
4. عرضه كافي اقتصادي و منظم نفت به ملت‌هاي مصرفكننده و يك بازده منصفانه به سرمايه آنهایی كه در صنعت نفت سرمايه‌گذاري مي‌كنند. (محمد سرير و مرتضی هاشمی، سازمان کشورهای صادرکننده نفت اوپک و دیدگاههای آینده ، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1368، ص 109-110)
سه شوك نفتي سازمان اوپک
«به طور كلی اين سازمان سه شوك نفتي مهم را پشت سر گذاشته است، شوك نفتي اول در سال 1973م در پي جنگ اعراب و اسرائيل بود كه اين سازمان براي اولين بار موفق شد، قيمت نفت خام را تعيين، و با 70% افزايش به 19/5 دلار در هر شبكه برساند و شوك دوم نفتي با پيروزي انقلاب اسلامي در ايران همراه بود كه باعث افزايش قيمت نفت شده، و شوك سوم نفتي در سال 1986 بود كه كشورهاي صنعتي صرفه‌جويي بيشتر در مصرف نفت را در پيش گرفتند و با جايگزين‌كردن ساير منابع انرژي به جاي نفت اقدامات موثري به عمل آوردند، كه اين شوك سوم نفتي برخلاف دو شوك اول كه منجر به افزايش شديد قيمت نفت در بازارهاي جهاني شد، به علت عرضه زياد، قيمت نفت را به سرعت كاهش داد. (اميني، عليرضا؛ مسائل سياسي – اقتصادي نفت ايران، انتشارات خط سوم، 1383 ص 189- 180)
مهم‌ترين موانع اوپك در سال‌هاي اخير
فاطمه استقامت در کتاب «اوپك (سازمان كشورهاي صادركننده نفت)»، مهم‌ترين موانع اوپك در سال‌هاي اخير را چنین می‌‌داند:
تحول در فناوري: «كشورهاي عضو اوپك كه داراي ذخاير عظيم نفت و گاز مي‌باشد، اغلب كشورهاي در حال توسعه‌اند كه ار قدرت تكنولوژي بالايی برخوردار نيستند و اين فقدان تكنولوژي باعث سلطه جهان صنعتي بر مناسبات نفتي مي‌شود، لذا تحول در فن‌آوري مي‌تواند علاوه بر كاهش هزينهی توليد نفت به لحاظ زيست محيطي نيز موثر باشد.»
توسعه قراردادهاي چند جانبه و حتي دو جانبه: «يكي از عوامل موفقيت يك سازمان بينالمللي ميزان همگرايي و گستردگي روابط دو جانبه و چند جانبه ميان اعضاء مي‌باشد. ميان اعضاي اوپك چه در حوزه كنوانسيون‌هاي بينالمللي زيست محيطي، استانداردهاي جديد براي تجهيزات انرژي، سازمان تجارت جهاني،...روبه‌رو هستند كه به كارگيري تلاش جمعي در برخورد با اين معضلات روند و سير اين مسائل را تسهيل خواهد كرد و توسعه قراردادهاي دو جانبه و چند جانبه مي‌تواند در آينده بر صحنه نفت تاثيرگذار باشد و منافع توليدكنندگان اوپك را تحت تاثير قرار دهد.» (استقامت، فاطمه؛ اوپك، تهران، وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سياسي و بينالمللي، 1383، ص 458)
بزرگترین دستاورد اوپک
همچنین دکتر مسعود درخشان، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی درباره بزرگترین دستاورد اوپک در میزگردی که با عنوان «پنجاه سال اوپک؛ فرصت‌ها و چالش‌ها» تشکیل شده بود، چنین عقیده دارد: «بزرگترین دستاورد اوپک این بوده که توانسته است تعدادی از بزرگترین کشورهای تولیدکننده نفت در حوزه خلیج فارس را در کنار هم قرار دهد. چراکه کنار هم بودن و فضای مناسب برای بحث و گفتگو همیشه یک دستاورد مثبت است؛ به ویژه برای کشورهای درحال توسعه که کمتر علاقه به مباحثه و آشنایی با نظرات یکدیگر دارند. البته یکی از شاخصهای توسعه‌نیافتگی به ویژه در حوزه سیاسی این است که مدیران سیاسی این کشورها اغلب حرف می‌زنند تا این‌که گوش دهند و از نظرات دیگران بهره‌مند شوند و هرچه توسعه‌یافتگی کمتر باشد، احساس استقلال در مسوولان بیشتر است و برعکس. به همین دلیل کشورهای پیشرفته برای مسایل بسیار ساده جلسه تشکیل می‌دهند و با هم بحث می‌کنند اما این امر را در کشورهای در حال توسعه نمی‌بینیم. بنابراین در یک فضای توسعه‌نیافتگی وجود نهادی به نام اوپک که فضایی برای گفت و گو و دیدار و کنار هم نشستن ایجاد می‌کند؛ بزرگترین موفقیت این سازمان بوده و این امر می‌تواند ادامه داشته باشد. (دکتر مسعود درخشان، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی، میزگرد: پنجاه سال اوپک؛ فرصت‌ها و چالش‌ها ، مجله اقتصاد انرژی تیرماه 1389، شماره 128)
درگیری اوپک با کارکردهای سیاسی
محمد باقرحشمت‌زاده نیز در این میزگرد درباره ارتباط اوپک با قدرت و سیاست می‌گوید: «اوپک یک ساختار اقتصادی است که بیشتر درگیر کارکردهای سیاسی شده است. ... یک ساختار تحمیلی به اوپک وارد شده و این ناشی از رویکرد امنیتی و سیاسی مصرف‌کنندگان است که اینچنین جایگاهی را برای اوپک تعریف و تعیین کرده‌اند و البته این امکان دارد که بخشی از سیاست‌زدگی‌های برخی از اعضای اوپک نیز نگرانی‌هایی را در مصرف‌کنندگان ایجاد کرده باشد. رویکرد دیگر رویکرد امنیتی است که غربی‌ها در قبال اوپک داشته‌اند تا وابسته به منطقه بحرانی خلیج فارس نباشند که در مجموع، این وضعیت چنین شرایطی را بر ما تحمیل کرده است.»
همچنین وی معتقد است: «آنچه که هست و آنچه که باید باشد، همه به قابلیت ها و توانایی‌های اوپک بازنمی‌گردد. فراموش نکنیم که اوپک در یک بازی جهانی قرار دارد بازی که تحولات آن را قدرت‌های بزرگ تعیین می‌کنند. بنابراین نکته‌ای که در نرسیدن اوپک به ایده‌آل‌ها باید توجه داشت، عدم شناخت نظام جهانی و یک تعامل بهینه با آن است و لذا باید به شرایط سیاسی و بین‌المللی اوپک هم توجه کرد، اوپک آنچه که هست و آنچه که باید باشد، مقدار زیادی به تحولات جهانی بازمی‌گردد و باید اوپک با آن شرایط آشنا شود و از آن بهره برد.»
یکشنبه ۲۳ شهریور ۱۳۹۳ - ۱۲:۳۰
نظرات