خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- ماهرخ ابراهیم‌پور: در پژوهشکده تاریخ اسلام فرصتی دست داد تا با دکتر حسن حضرتی، استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران درباره وضعیت پژوهش، تالیف و خلاءهای مطالعاتی تاریخ گفت‌وگو کنیم. این استاد تاریخ کتابی را با عنوان «نقد تاریخی روایتی بوم محور از تاریخ‌ورزی علمی مسلمانان» ترجمه کرده است.
در صحبت‌های وی قدردانی از پیشکسوتان علم تاریخ به خوبی مشاهده می‌شود. احترام عمیق به تلاش‌های داریوش رحمانیان، استاد تاریخ دانشگاه تهران که زحمت فراوانی برای برقراری ارتباط با دیگر رشته‌ها مانند علوم سیاسی و تاریخ را فراهم کرد و اصرار بر برگزاری جلسه‌های نقد کارشناسانه در حوزه تالیف‌های تاریخی از دیگر دغدغه‌های وی در این گفت‌وگوست. 


آقای دکتر حضرتی لطفا بفرمایید نقد در ترفیع تالیف و پژوهش‌های تاریخی چقدر موثر است و چه باید کرد تا کرسی نقد جایگاه تاثیرگذاری در میان تالیفات تاریخی پیدا کند؟ 

شما (رسانه‌های حوزه کتاب‌های تاریخی) باید نقد را توسعه و بسط بدهید در این بخش ما واقعا کُمیت‌مان می‌لنگد یعنی مثل اروپایی‌ها نیستیم که خیلی سریع و راحت همدیگر را نقد بکنیم ملاحظات داریم و به دلیل خلقیات ایرانی برخی وقت‌ها نقد را خیلی برنمی‌تابیم ولی واقعا باید نقد را رونق و بسط داد که در این حیطه پژوهشکده تاریخ اسلام پیشگام است و جلسه‌های خوبی برگزار کرده است. رسانه‌ها هم می‌توانند نقد علمی را افزایش دهند و هر قدر که نقدهای علمی رونق پیدا کند سره از ناسره بیشتر مشخص می‌شود. 

چرا تا کنون مولفان و مدرسان رشته تاریخ و علوم سیاسی در تفسیر جریان‌ها و پدیده‌های تاریخی مثل مشروطه کمتر به یک نقد و تفسیر مشترک دست یافته‌اند؟  حتی در حوزه مطالعات عثمانی نیز مفسران و مدرسان تاریخ به تجزیه و تحلیل مشترک دست نمی‌یابند به نظر شما دلیل این اختلاف‌ها چیست؟ 

دلیلش این است که گفت‌وگوی موثر بین محققان، پژوهشگران‌، مولفان و مدرسان حوزه‌های علمی اندک است؛ یعنی استادان و پژوهشگران علوم سیاسی با خودشان گفت‌وگو می‌کنند ما (تاریخی‌ها) هم با خودمان. اصولا در ایران گفت‌وگوهای میان رشته‌ای بسیار کم و نادر است. 

به نظر من اگر استادان علوم سیاسی، جامعه‌شناسی و تاریخ با ترتیب دادن سمینارهایی مانند سمینار (تاریخ و علوم سیاسی) دور هم جمع شوند و گفت‌وگو کنند قطعا ثمراتش را در کتاب‌ها و پژوهش‌ها خواهیم دید. پس از برگزاری این همایش‌ها با حضور موثر استادان، دانشجویان و پژوهشگران، وقتی که کتابی از زاویه علوم سیاسی درباره مشروطه نوشته می‌شود دیگر خیلی دور و بی‌توجه به رویکردها و حقایق (fact) تاریخی نخواهد بود از سوی دیگر زمانی که تاریخی‌ها کتابی درباره مشروطه بنویسند با نظریه‌ها و تئوری‌هایی که در علوم سیاسی و رشته‌های از این قبیل مطرح است، خیلی غریب نخواهد بود. در عین حال این گونه تالیف‌ها با رعایت اصول سایر رشته‌ها مستلزم این است که با هم گفت‌وگو، تبادل نظر، داد و ستد علمی داشته باشند. قطعا آن‌زمان نتیجه این گفت‌وگوهای مفید را در محصولات و تولیدهای علمی این رشته‌ها می‌توانیم ببینیم. 

همایش‌هایی که برای مطالعات میان رشته‌ای به‌ویژه تاریخ و علوم سیاسی برگزار می‌شود، چه تاثیری در تالیف کتاب در این دو رشته دارد؟ 

قطعا خیلی کمک می‌کند چون هم دانشجویان و هم استادان ایده‌های خوبی را در همایش‌ها مطرح می‌کنند و هم ایده‌هایی را از سخنرانان و مقالاتی که ارایه می‌شود می‌توان کسب کرد. در واقع این همایش‌ها تولید متن می‌کنند. باید یادآوری کنم کتاب «مجموعه مقاله‌های همایش تاریخ و همکاری‌های میان رشته‌ای» که حاصل همایشی با همین عنوان بود و از سوی پژوهشکده تاریخ اسلام تدوین و منتشر شد می‌تواند نشانگر بخشی از تولید متن در یک همایش علمی-تاریخی باشد. 

اما به طور کلی فعالیت‌هایی که دکتر داریوش رحمانیان، در پژوهشگاه تاریخ اسلام در حوزه مبانی تاریخ و همکاری‌های میان رشته‌ای به عهده گرفته و سمینارها و کنفرانس‌هایی که برگزار کرده به نظرم یک اتفاق جدید و در عین حال یک اتفاق جریان‌ساز تلقی می‌شود و برای نخستین بار است که در رشته تاریخ به چنین موضوع‌هایی توجه ویژه شده و نشست‌هایی هم در این حوزه برگزار می‌شود که من به سهم خودم از دکتر رحمانیان تشکر می‌کنم و ممنونم از پژوهشکده تاریخ اسلام که متولی این فعالیت شده است. 

اگر به مرور همایش‌ها و نشست‌های تاریخی بپردازیم از ابتدای تاسیس دپارتمان‌های تاریخ در کشورمان تا به امروز اهل تاریخ موفق به برگزاری چنین نشستی‌هایی در این سطح نشدند و این که تاریخی‌ها پیشقدم چنین نشست‌هایی با دعوت استادان رشته‌های دیگر و گفت‌وگو درباره تاریخ با داد و ستد علمی باشد سابقه نداشته است. چیزی که به نظر من در همایش‌های پژوهشکده تاریخ اسلام اتفاق افتاده و این برخاسته از فکر، اندیشه و ایده دکتر رحمانیان است که باید به عنوان یک همکار از او سپاسگزاری کرد. 

در مطالعات و پژوهش‌های تاریخی سند چه جایگاهی دارد و تا چه اندازه در تالیف کتاب‌های امروز در عرصه تاریخ به کار گرفته می‌شود؟ 

به نظرم مطالعه تاریخی یعنی سند. در واقع اگر به فکت (fact) توجهی نکنیم پژوهش و فعالیت تاریخی انجام نشده است، یعنی اگر ما روش تاریخی و شیوه تدریس تاریخی را بخواهیم تالیف کنیم در واقع یک روش مبتنی بر تولید فکت است که اگر در آن استفاده از سند نباشد عملا پژوهش و تحقیق تاریخی صورت نگرفته است. 

با توجه این‌که تخصص شما حوزه مطالعات عثمانی است و کتابی با عنوان «مشروطه عثمانی» نوشته‌اید که جایزه فارایی را نیز دریافت کرده است، در چه زمینه‌های از مطالعات عثمانی تالیف و پژوهش جدی صورت نگرفته و اکنون به صورت جدی نیاز است در آن زمینه‌ها پژوهش شکل بگیرد؟ 

حوزه مطالعات عثمانی به هر حال به 600 سال امپراتوری عثمانی می‌پردازد. موضوع‌های بسیاری از جمله تاریخ اقتصادی ایران و عثمانی، تاریخ فرهنگی و فکری خیلی اندک مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است. تاریخ سیاسی عثمانی با این که درباره آن پژوهش و بررسی نسبی شده و برخی تالیفات تا حدودی این حوزه را پوشش داده است اما در حوزه تاریخ فکری و اجتماعی عثمانی به نظرم حوزه‌ای است که پژوهشگران باید به آن بیشتر توجه کنند. 

به نظر شما وقتی کتاب‌های تاریخ را ورق می‌زنید کتاب‌هایی که مدرسان دانشگاه در زمینه عثمانی‌پژوهی تالیف کردند از ارزش بیشتری برخوردار است یا کتاب‌های پژوهشگرانی که در این حوزه تلاش می‌کنند؟ 

هر دو فعال هستند هم کسانی که در حوزه مطالعات عثمانی خارج از دانشگاه در حال پژوهش و تالیف هستند و هم کسانی که در دانشگاه‌ها تدریس می‌کنند. ما پژوهشگران ارزشمندی با تالیفات پربار در این حوزه داریم کسانی که در بیرون از دانشگاه هستند هم تالیفات و پژوهش‌های خوبی ارایه داده‌اند و این دسته‌بندی به نظر من شاید خیلی جالب نباشد. 

در بیرون از دانشگاه کسانی مثل کاوه بیات و رحیم رییس‌نیا هستند که خیلی خوب در حوزه عثمانی تحقیق و تالیف می‌کنند و ما در دانشگاه از این تالیفات استفاده می‌کنیم. در حوزه دانشگاه هم کسانی هستند که می‌نویسند، ترجمه و تالیف می‌کنند و همه آنان یک دغدغه دارند که آن هم تولید علمی است حالا چه در داخل دانشگاه باشد یا در بیرون از دانشگاه. 

آیا در حوزه‌ای که شما مشغول به تدریس و پژوهش هستید و کتاب‌هایی که تدریس می‌شود، حاصل پژوهش و تحقیق مولفان و پژوهشگران ایرانی است؟ 

فعلا برای حوزه مطالعات عثمانی متن مشخصی برای این رشته تدوین نشده است اگرچه دکتر محمدتقی امامی‌خویی که استاد همه ما هستند در حال تدوین یک کتاب هستند که مراحل پایانی را می‌‍‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذراند و از سوی انتشارات سمت منتشر خواهد شد اما در حال حاضر به دانشجویان برای مطالعه تاریخ عثمانی گزیده‌ای از کتاب‌های مختلف را معرفی می‌کنیم. 

در برخی دوره‌های تاریخی مولفان و پژوهشگران جوان پیشتاز تالیف کتاب‌های مختلف هستند، صرف نظر از ارزش آکادمیک این کتاب‌ها، آیا در حوزه عثمانی هم این روند مشاهده می‌شود و به نظر شما چرا استادان پرتجربه دانشگاه‌ها در حوزه تالیف کتاب کم کارند؟ 

در حوزه مطالعات عثمانی نسل جدیدی در کنار فعالیت‌هایی که استادان پیشکسوت ما دارند، در حال شکل‌گیری است؛ نسلی که باید واقعا قدردان استادان باشند، قدردان زحماتی که تا کنون کشیدند و مهم‌ترین آن هم تربیت نسلی مثل ما است که اکنون دارند در این حوزه تحقیق، پژوهش و تدریس می‌کنند. استادان و مولفان جوان در حوزه مطالعات عثمانی فعال هستند کتاب ترجمه و تالیف می‌کنند و به نظرم مطالعات عثمانی رونقی گرفته است. 

اکنون هم گروه مطالعات عثمانی در انجمن علمی تاریخ ایرانی تشکیل شده و به زودی شاهد فعالیت‌های آن‌ها خواهیم بود. ضمن این که برای نخستین‌بار است که مطالعات عثمانی به اصطلاح صاحب یک گروه علمی در ذیل انجمن علمی تاریخ ایرانی شده که امیدوارم تشکیل این کرسی مطالعاتی در انجمن تاریخ ایرانی ثمرات علمی خوبی داشته باشد. 

در نمایشگاه کتاب تهران دکتر عطاءالله حسنی اعتقاد داشت که کتاب‌های حوزه عثمانی در این نمایشگاه وجود ندارد. به نظر شما به غیر از نمایشگاه بین‌المللی کتاب آیا کتاب‌های این دوره تاریخی را در بازار نشر ایران می‌توانیم پیدا کنیم؟ 

بسیار محدود و مختصر، ضمن این که من نمی‌دانم از ترک‌ها در نمایشگاه‌های کتاب ایران دعوت می‌شود یا خیر. اما هیچ وقت ترک‌ها در نمایشگاه‌های ما حضور جدی نداشتند به همین دلیل ما در حوزه زبان ترکی استانبولی کتاب جدی در نمایشگاه نداریم از این حیث گشتن و جست‌وجو در نمایشگاه‌های ما بی‌نتیجه است. 

با این حال امیدوارم در سال‌های آینده این اتفاق بیفتد و از ناشران جدی و علمی که در ترکیه هستند در نمایشگاه بین‌المللی دعوت شود یا ترتیبی صورت بگیرد تا ناشران علمی ترکیه ترغیب شوند در نمایشگاه‌های کتاب ایران شرکت کنند. در حوزه‌ای که ما سیر مطالعاتی داریم نمایشگاه کتاب خیلی خواسته‌های ما را برآورده نمی‌کند. 

اثر تازه‌ای در دست تالیف یا ترجمه دارید؟ 

کتابی در زمینه روش پژوهش در تاریخ‌شناسی با عنوان «روش و نظریه در تاریخ‌شناسی» را که نام آن هنوز نهایی نشده در دست انجام دارم. همچنین در حال ترجمه کتابی به نام «مکتوبات ایران یا نامه‌های ایران» هستم که اثر سعید جمیل است. وی شخصی است که در دوره مشروطه ایران، زمانی که شمس‌الدین بیگ سفیر عثمانی در ایران بود مستشاری سفارت را بر عهده داشته است. 

در واقع موضوع «نامه‌های ایران» گزارش‌هایی از حوادث و رخدادهای ایران مربوط به دوره مشروطه و به دولت عثمانی نوشته شده است. این کتاب اخیرا در ترکیه چاپ شده و من این کتاب را برای ترجمه به دست گرفتم که امیدوارم به زودی ترجمه آن تمام شود و فکر می‌کنم این اثر در بررسی روند مشروطه ایران بسیار حایز اهمیت باشد چون مبتنی بر سند است و اسناد تاریخی مختلفی در این کتاب آمده است. 

درباره حسن حضرتی: 

حسن حضرتی در سال 1349 در یامچی (آذربایجان شرقی) به دنیا آمد. وی استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران و صاحب تالیفات همچون «علم تاریخ و تاریخ‌نگاری اسلامی»، «ماخذشناسی توصیفی تاریخ تشیع امامیه در ایران: بررسی تاریخی، تاریخ نگاری و تحولات آن در ایران و جهان» و «مشروطه عثمانی» و همچنین دارای مقاله‌های متعددی مانند «تاریخ و تاریخ‌ورزی»، «زن و سیاست»، «ابن فندق و تاریخ‌شناسی»، «رویارویی سنت و تجدد در تدوین قانون اساسی عثمانی» و «مطالعه تطبیقی قدرت پارلمانی در قانون اساسی ایران و عثمانی» است. کتاب «مشروطه عثمانی» وی در سال 91 برگزیده جشنواره فارابی شده است.