به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست تخصصی «نقد و تحلیل ترجمه دایره‌المعارف قرآن» با حضور مترجمان و سرویراستاران این اثر و دکتر مجید معارف، ناظر محتوایی اثر، امروز (دوشنبه، 19 اسفندماه) در سالن شهید مطهری دانشکده الهیات دانشگاه تهران برگزار شد.

دکتر معارف در این نشست با بیان این‌که قرآن‌پژوهی خاورشناسان سه رویکرد اصلی با نام‌های رویکرد دینی ـ تبشیری، سیاسی ـ استعماری و علمی ـ پژوهشی دارد، گفت: قرآن‌پژوهی خاورشناسان ابتدا با انگیزه دینی ـ تبشیری آغاز شد، به این معنا که اسلام به گونه‌ای عرضه شد که خواننده مطالبی را علیه اسلام نتیجه بگیرد و نتیجه آن به نفع مسیحیت و غرب باشد. این انگیزه برای کشیشان و یهودیان در مواجهه با اسلام‌پژوهی و قرآن‌پژوهی مطلوب بود.

وی افزود: پس از آن نیز قرآن‌پژوهان با رویکرد استعماری و سیاسی تلاش کردند به قرآن چهره سیاسی ببخشند و از این راه، چهره این کتاب الهی را مخدوش کنند اما در قرن بیست و یکم انگیزه‌های خاورشناسان به انگیزه‌های علمی و پژوهشی تبدیل شد و قرآن‌پژوهی جزو رشته‌های مطالعاتی جهان به شمار آمد. این سخن به این معنا نیست که قرآن‌پژوهی نمی‌تواند با انگیزه سیاسی ـ استعماری یا دینی ـ تبشیری دنبال شود اما به طورکلی قرآن‌پژوهی و اسلام‌پژوهی به رویکرد علمی منتهی شده است که امروزه انگیزه علمی و پژوهشی به عنوان انگیزه قالب مطرح می‌شود.

عضو هیات علمی دانشکده الهیات استان تهران یادآور شد: از حدود 15 سال پیش ترجمه آثار خاورشناسان به زبان فارسی در ایران آغاز شد و در مرکز تحقیقات المهدی قم به همین منظور تاسیس شد و مقالات علمی و پژوهشی با موضوع قرآن‌پژوهشی و اسلام‌پژوهی خاورشناسان به طور علمی بررسی می‌شود.

وی اظهار کرد: به عقیده من، اکنون در موضوع نقد مطالعات خاورشناسان در نقطه مطلوبی نیستیم و تنها در آغاز آشنایی با تحقیقات اسلام‌شناسان هستیم که این موضوع باید جدی‌تر پیگیری شود. ترجمه دایرة‌المعارف قرآن گامی مهم و جدی‌ برای بررسی مطالعات قرآن‌پژوهی خاورشناسان است.
در ادامه این نشست دکتر حسین خندق‌آبادی، سرویراستار این دایرة‌المعارف، گفت: پیش از انقلاب اسلامی ترجمه دایرة‌المعارف به صورت دانشنامه جهان اسلام آغاز شد که بعد از انقلاب نیز ادامه یافت و اکنون 17 جلد از این دانشنامه منتشر شده است. در اختیار داشتن این دایرة‌المعارف برای دانشجویان در واقع، منبعی است تا از مطالعات اسلام‌پژوهان و قرآن‌پژوهان آگاهی یابند.

این مترجم و محقق قرآن اظهار کرد: ترجمه دایرة‌المعارف قرآن جامع‌ترین اثری است که درباره قرآن انجام شده و به محققان کمک بسیاری می‌کند تا مبانی قرآن را به خوبی بشناسند.

دکتر مسعود صادقی، یکی دیگر از سرویراستاران این دایرة‌المعارف، اظهار کرد: این اثر یک مجموعه کامل درباره قرآن‌پژوهی است. ویژگی عمده آن نیز این است که در آن به طور عمده از روش‌های جدید پژوهشی استفاده و از روش‌های سنتی فاصله گرفته شده است. این شیوه‌های پژوهشی جدید حتی در مدخل‌ها و طبقه‌بندی مدخل‌ها نیز مشهود است. در مقایسه این دایرة‌المعارف با سایر دایرة‌المعارف‌هایی که توسط اسلام‌پژوهان نگاشته می‌شود، می‌توان گفت که این شیوه پژوهشی جدید یکی از امتیازات این اثر است.

وی افزود: البته این روش کار را برای ترجمه سخت می‌کرد، چون بسیاری از کلمات معادل قرآنی نداشتند، به ویژه در سرمدخل‌ها این مشکل وجود داشت.

این مترجم دایرة‌المعارف گفت‌: حجم اطلاعات زبان‌شناختی یا باستان‌شناختی این دایرة‌المعارف شیوه‌ای نوین است و تاکنون کسی اصطلاحات و مکان‌های قرآنی را با اطلاعات باستان‌شناسی تطبیق نداده بود اما در این اثر از روش‌های تاریخی و انتقادی استفاده شده است. آن چیزی که این اثر را نسبت به سایر آثار متفاوت می‌کند، شیوه پژوهشی و نوع طبقه‌بندی است که از مطالعات قرآنی ارایه می‌دهد.

وی با بیان این‌که حجم مطالعات غرب در قرآن به حدی رسیده که امکان چنین تالیفاتی را ایجاد کرده است، گفت: در واقع، حجم این پژوهش‌ها نیاز به یک منبع جامع را ایجاد کرده است. یکی از اهداف ترجمه این دایرة‌المعارف، انعکاس پژوهش‌های قرآنی در غرب بوده است.

خندق‌آبادی در ادامه گفت: در این دایرة‌المعارف از نگاه‌های مختلفی استفاده شده است و نکته مهم تالیف آن، احساس نیاز مولفان به چنین کتابی بوده است. بسیاری از مقالاتی که در این دایرة‌المعارف آورده شده‌اند، به مقالات دیگر همین اثر ارجاع داده شده‌اند که این موضوع بیانگر اهمیت مقالات کتاب است. در این دایرة‌المعارف یکی از پربسامدترین ارجاعات، ارجاع به دایرة‌المعارف اسلام است.

در ادامه نشست دکتر مجید معارف با بیان این‌که پس از ترجمه جلد نخست دایرة‌المعارف به زبان فارسی، نظارت محتوایی مطالب اثر از طرف انتشارات حکمت به من سپرده شد، گفت: به خودم اجازه نمی‌دهم تا زمانی که تمامی مدخل‌ها و جلدهای اثر را مطالعه نکردم، درباره آن اظهارنظر کنم اما درباره جلد نسخت می‌توانم بگویم که این اثر با نگاهی علمی و غیرجانبدارانه نوشته شده و تلاش کرده است با استفاده از منابع غربی به مدخل‌های قرآن بپردازد.

عضو هیات علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران یادآور شد: مطالعه این اثر امکان شناخت تطبیقی بین مدخل‌های قرآن و کتاب مقدس را فراهم می‌کند. این اثر به طور ناخودآگاه خواننده را در جریان مقایسه تطبیقی با شخصیت‌‌های الهی که در قرآن و کتاب مقدس آمده‌اند، قرار می‌دهد.

وی افزود: همچنین مخاطب این اثر مکتوب گاهی در جریان دیدگاه شیعه و سنی به طور تطبیقی قرار می‌گیرد. نویسندگان این مدخل‌ها تلاش کرده‌اند تا دیدگاه‌های شیعه و سنی را نیز ارایه دهند.

این استاد دانشگاه گفت: این کتاب تنها دانشنامه قرآن نیست، بلکه دانشنامه اسلام و مسلمانان نیز هست. در مجموع، من معتقدم اگر مسلمانان دایرة‌المعارف قرآن را بنویسند، اثر آن‌ها متفاوت از آن چیزی می‌شود که خاورشناسان نوشته‌اند. البته نوشتن دایرة‌المعارف به قلم خاورشناسان بسیار پراهمیت است و نشان از نقش قرآن دارد و به پژوهش‌های جامع اسلامی کمک می‌کند.

دکتر خندق‌آبادی نیز در ادامه گفت: به طور طبیعی زمانی که یک انسان متدین قصد توضیح دادن مفاهیم دینی خود را دارد، از موثق‌ترین منابع درونی خود استفاده می‌کند اما کسانی که خارج از دین به آن می‌نگرند، با نگاهی بیرونی مسایل را مطرح می‌کنند که این نگاه هم می‌تواند مشکلات و هم نقاط مثبت ایجاد کند.

وی افزود: نگاه بیرون دینی باعث می‌شود از مجموعه معارف، دانش‌های تاریخی، باستانشناسی، لغوی، مجموعه مطالعات اصلاح‌پژوهان و مطالعات تطبیقی استفاده شود.

در ادامه دکتر صادقی در پاسخ به این سوال که «نگاه غیر وحیانی قرآن‌پژوهان چه تاثیری می‌تواند روی تالیف آن بگذارد؟» گفت: این دایرة‌المعارف بی‌طرفی را رعایت کرده است و معتقد نبودن به نگاه وحیانی به قرآن در تدوین همه مدخل‌ها دخالت ندارد. نکته مهم این است که در این دایرة‌المعارف منشأ وحیانی بودن قرآن انکار نشده است. البته اطلاعات قرآن با اطلاعات کتاب مقدس و پیش از‌ آن تطبیق داده شده است. به همین دلیل ممکن است مخاطب فکر کند که هدف نویسنده این بوده که قرآن، اطلاعات خود را از کتاب مقدس دریافت می‌کند. البته برای مخاطب این فضای فکری باز گذاشته شده است تا خود به این نتیجه برسد که این اطلاعات از قرآن است یا کتاب مقدس.

صادقی اظهار کرد: در ترجمه مدخل‌ها تلاش شده است که به مخاطب اطمینان داده شود که ترجمه دقیقاً همانند متن انگلیسی آمده و اگر مطلبی قابلیت ترجمه نداشته، در پاورقی ذکر شده است.

صادقی با بیان این‌که مترجمان کتاب از میان افرادی انتخاب شده‌اند که با فضای قرآن و اسلام آشنا هستند، گفت: هر مدخلی به صورت موضوعی به یک مترجم داده شده است و ترجمه‌ها پس از انجام با یکدیگر مقابله شده‌اند. این اثر پیش از انتشار شش بار با شش نگاه مختلف مطالعه شده است. با تمام تلاشی که انجام می‌شود، به طور طبیعی نمی‌توان انتظار داشت که متن یک دست و روان باشد.

جلد نخست دایرة‌المعارف قرآن با ترجمه گروهی و ویراستاری دکتر حسین خندق‌آبادی، دکتر مسعود صادقی و نظارت محتوایی دکتر مجید معارف، از سوی انتشارات حکمت منتشر شده است. بقیه جلدهای این دایرة‌المعارف نیز در دست ترجمه قرار دارند./