به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «فتح دمشق: مطالعه منابع تاریخی دوره کلاسیک تاریخ اسلام» نوشته «ینس شاینر» در حوزه مطالعات اسلامی برگزیده بیست‌ویکمین جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شناخته شد.

این کتاب به لحاظ تاریخی واقعه فتح دمشق در زمان خلیفه دوم را بررسی کرده و اثری کاملا تخصصی و تحقیقی در حوزه تاریخ اسلام به‌شمار می‌آید. نویسنده در این کتاب چند مساله مورد اختلاف درباره فتح دمشق را حل و فصل می‌کند. نخست این‌که آیا صادرکننده امان‌نامه شهر دمشق «خالد بن ولید» بوده یا فرد دیگری با نام «ابوعبیده الجراح» این شهر را فتح کرده است؟ و مسایل دیگر درباره زمان فتح، تاریخ امان‌نامه و چگونگی بازتاب این مسایل در تاریخ‌نگاری منابع مسیحی به‌شمار می‌آید.

شیوه تحقیقی مولف بررسی متن و اسناد است و کتاب نمونه بارز کاری روشمند با رویکرد تاریخی است. تاکنون شیوه پژوهشی اسناد ـ متن در پژوهش‌های مرتبط با سیره و حدیث به کار می‌رفت و ابتکار خاص شاینر استفاده از این روش در متون تاریخی است. وی با احاطه به زبان عربی و تاریخ اسلام زنجیرها و سلسله‌های اسناد روایات تاریخی را طی جدول‌هایی ترسیم و با یکدیگر مقایسه می‌کند و پس از جرح و تعدیل به جمع‌بندی محتاطانه علمی درباره هر سند می‌رسد.

«ینس شاینر» درباره پژوهشی که در حوزه اسناد و منابع تاریخ اسلام انجام داده، گفت: برای موضوع دوره دکترا، مطالعات تاریخی گسترده‌ای در اسلام داشتم که به 13 سال پیش بازمی‌گردد. در آن دوره رشته تاریخ مطالعات اسلامی را برای ادامه تحقیقاتم انتخاب کردم و به این منظور بارها به خاورمیانه، ایران، سوریه و دیگر کشورها سفر کردم و فارسی و عربی آموختم. این اثر که موضوع پایان‌نامه دکترایم به‌شمار می‌آید «فتح دمشق» نام دارد و توجه اصلی آن بر تحلیل روایت‌هایی است که از این واقعه، پس از وفات پیامبر اسلام(ص) به ما رسیده است.

یک‌هزار روایت را تحلیل و بررسی کردم

این پژوهشگر درباره محتوای «فتح دمشق» توضیح داد: مدت کمی پس از وفات پیامبر(ص) گروهی از مسلمانان، تمام خاورمیانه، ایران و منطقه سوریه را فتح کردند که مصادف با دوره خلافت خلفای راشدین به رهبری عمربن خطاب بود. امروز یک‌هزار روایت (قول) مختلف از راویان فارسی، عربی، سریانی و حتی لاتین به دست ما رسیده که تمام این راویان برداشت خود را از این ماجرا در کتاب‌هایشان به شیوه‌های مختلف انعکاس داده‌اند. برخی از این راویان به جزییات مسایل پرداختند و برخی دیگر نیز تنها به دنبال زیبایی‌های کلامی بوده‌اند که تمامی آن‌ها را به دقت مطالعه و بررسی کردم و در کتابم که بیش از 800 صفحه است، تحلیلی از آن‌ها را آورده‌ام.

وی افزود: نکته‌ای که وجود دارد این است که تمام این روایات را بدون ترجمه و در زبان اصلی مطالعه کردم و به دنبال آن بودم تا ببینم این روایات چه ارتباطی با یکدیگر دارند. از سوی دیگر این که راویان در صدر اسلام و قرون پس از آن چطور وقایع آن دوران را در نوشته‌های خود منعکس می‌کردند و به این نتیجه رسیدم که رگه‌های مختلفی در تمامی روایت‌ها وجود دارد که آن‌ها را به هم مرتبط کرده است. این مساله من را قادر ساخت تا قدیمی‌ترین نسخه از این روایات را بازسازی، تحلیل و بررسی کنم. در واقع مطالعاتم متمرکز بر انتقال وقایع تاریخی است؛ این‌که چطور وقایع و روایت‌های تاریخی بیان شده‌اند و نویسندگان و راویان در آن‌ها دخل و تصرف کردند؟ همچنین ترجمه تا چه حد در انتقال پیام، دچار دگرگونی شده است.

راویان وقایع تاریخی را به شکل دیگری انتقال داده‌اند

«شاینر» با تاکید بر این‌که راویان، اتفاق‌ها را به شکل دیگری شرح می‌دادند، اظهار کرد: در مطالعاتم به این نتیجه رسیدم که «خالد بن ولید» فردی بود که دمشق را به زور تصرف کرد اما نویسندگان و راویان مسلمان به نحوی سعی داشتند تا در روایت‌هایشان این طور نشان دهند که «ابوعبیده ابن الجراح» این شهر را به صورت کاملا صلح‌آمیز و بدون خون و خونریزی فتح کرد. شاید این راویان تلاش می‌کردند وی را با این کار به‌عنوان یکی از اصحاب مهم و تاثیرگذار پیامبر اکرم(ص) و از بهترین فرماندهان مسلمان نشان دهند. به هر حال تغییراتی در نحوه روایت این اتفاق وجود داشته که در کتاب «فتح دمشق» به دنبال نشان دادن این تغییرات بوده‌ام.

این پژوهشگر درباره دلیل بزرگ جلوه دادن شخصیت «ابوعبیده» از سوی راویان بیان کرد: سوال اصلی این است که چه افرادی می‌خواستند «ابوعبیده» به این درجه از محبوبیت برسد. هنگامی که به نسخه‌های قدیمی‌تر روایت مراجعه می‌کنیم، متوجه می‌شویم که تنها چهره‌های موثر در این جریان «خالد بن ولید» و «یزید بن ابوسفیان» بودند که هر دو از بنی‌امیه به‌شمار می‌آیند اما ناگهان یزید با ابوعبیده جابه‌جا شدند و این‌طور به نظر می‌رسد که این کار راهبردی ضد بنی‌امیه در روایت‌ها بوده است و احتمالا راویانِ مدافع دولت عباسی، نمی‌خواستند یزید، دومین فرمانده اسلام پس از پیامبر اکرم(ص) باشد و به دنبال شخصی موجه‌تر، مومن‌تر و نزدیکتر به صحابه پیامبر(ص) برای جایگزینی با یزید بوده‌اند و به ابوعبیده رسیدند و وی را جایگزین یزید در روایت‌ها کردند.

نویسنده کتاب «فتح دمشق» درباره روش پژوهش اثرش توضیح داد: از روش تحلیل اسنادی و متن پروفسور «هارالد موتزکی» استفاده کردم که وی نیز دو سال برای پژوهشی که انجام داده بود، برگزیده جایزه جهانی کتاب سال ایران شناخته شد. «موتزکی» این روش را برای بررسی متون حدیث و سیره نبوی استفاده کرد در حالی که من از این روش برای متون تاریخی استفاده کردم و نشان دادم که روش تحلیل اسنادی و متن برای این نوع تحقیقات نیز دارای اعتبار است و کمک بسیاری به پژوهشگران این رشته برای تحقیق و مطالعه می‌کند.

آلمانی‌ها از «فتح دمشق» استقبال کردند

وی درباره استقبال از کتابش در کشور آلمان گفت: اتفاقا «فتح دمشق» در آلمان با استقبال بسیاری مواجه شد و در سال 2010 نیز جایزه بهترین پایان‌نامه دکترا که از سوی جامعه شرق‌شناسان آلمان هر چهار سال یک‌بار اهدا می‌شود، دریافت کرد.

«شاینر» درباره پروژه‌هایی که در دست کار دارد نیز اظهار کرد: در حال حاضر روی کتابی درباره روش‌های تدریس پیامبر(ص) به صحابه کار می‌کنم. منابع بسیاری وجود دارد که از پیامبر اکرم(ص) به‌عنوان معلمی برای امت خود یاد کرده‌اند و حتی «صحیح بخاری» در کتابش نقل می‌کند که پیامبر اکرم(ص) برای تفهیم هر مقوله‌ای آن را سه بار تکرار می‌کردند.

این پژوهشگر آلمانی درباره جایزه کتاب سال نیز بیان کرد: در حقیقت آشنایی من با این جایزه از دو سال پیش زمانی که دوست و استادم «هارولد موتزکی» جایزه کتاب سال ایران را برد، برمی‌گردد و پس از آن نیز یکی دیگر از دوستانم از آلمان این جایزه را دریافت کرد اما به طور کلی این جایزه در آلمان شناخته شده نیست و لازم است تلاش‌های بیشتری برای معرفی آن در کشورهای جهان انجام شود. همچنین آثار دانشمندان ایرانی در رشته‌های مختلف را دیده‌ام و بسیار تحت تاثیر اشراف و آگاهی آن‌ها درباره مبادی علمی گوناگون در زبان‌ها و کشورهای مختلف قرار گرفته‌ام.

پروفسور «پینس شاینر» دارای مدرک دکترا از دانشگاه رادبود هلند و استاد تاریخ و رییس گروه پژوهشی تاریخ دانشگاه جورج آگوست در گوتینگن آلمان است و تحقیقات وی بر تاریخ و فرهنگ خاورمیانه از اواخر دوران باستان تا دوران صدر اسلام تمرکز دارد.