خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) تئوری توطئه، نداشتن اعتقاد یا باورنکردن شکل ظاهری رویدادهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عنوان شده است. به طور کلی در نگرش توطئه، فرض بر این است که دست‌های آشکار و ـ بیشتر ـ پنهان رقم زننده مقدرات براي فرد، جامعه و یا یک ملت است. 

درجهان، توطئه و دسیسه، همواره، همراه بشر بوده است. اما رویکرد سیاسی آن در دنیای مدرن، در جنگ های صلیبی، ترس از یهودیان و هراس از انجمن های مخفی ریشه دارد. در اواخر سده یازدهم میلادی باورهای مربوط به شیطنت یهودیان شروع به گسترش کرد. در تصورات قرون وسطا، یهودیان، چاه‌های آب را مسموم و به مقدسین بی حرمتی می کردند؛ کودکان مسیحی را مورد اذیت و آزار قرار می دادند، در معاملات خود با بازرگانان به نیرنگ و تقلب متوسل می شدند و همواره در جهان مسیحیت توطئه می کردند. بنابراین، نگرش مبتنی بر توطئه همواره در تاریخ وجود داشته است. نخست یهودیان و سپس انجمن های مخفی و در ادامه نمادهای توطئه در سده بیستم یعنی بریتانیا، ایالات متحده و رژیم صهیونیستی به عنوان توطئه چینان بین المللی معرفی شدند.

از کتاب های فارسی که در این زمینه منتشر شده، مي توان به كتاب«تئوری توطئه» از سروناز تربتی اشاره کرد. نویسنده در این کتاب سعی کرده با مروری بر ادبیات موضوع، خاستگاه های گوناگون این مبحث را از یکدیگر متمایز كرده و تفاوت بین توطئه واقعی را از توطئه خیالی که همان توهم است، آشکار کند. آنچه دراین کتاب محور بحث را تشکیل می دهد، این است که چگونه و تحت چه شرایط روانی ـ اجتماعی، جامعه شناختی و فرهنگی برخورد توطئه آمیز نسبت به پدیده ها شکل می گیرد. در واقع، نویسنده معتقد است برای بررسی این مسئله تنها از طریق مطالعه میان رشته ای می توان به پاسخ های مطلوب رسید. 

کتاب دیگری که در این باره نوشته شده است، کتابی است از صادق زیباکلام، تحت عنوان «توهم توطئه» که در گفت وگویی به بررسی این مفهوم در تاریخ سیاسی ایران پرداخته است. وی از تئوری توطئه تحت عنوان «توهم توطئه» یاد می کند و از جمله عوامل پیدایش توطئه پنداری را نفوذ دو قدرت استعماری انگلیس و روسیه تزاری در ایران و فقدان روحیه تحقیق و کندوکاو در علوم انسانی می داند. 

نویسنده دیگری که به این موضوع پرداخته، زاهد غفاری، مولف كتاب «تئوری توطئه در فرهنگ سیاسی معاصر ایران از مشروطیت تا انقلاب اسلامی» است. فرض اساسی این کتاب، آن است که توطئه به عنوان یک عمل عینی در عرصه سیاست و تصمیم‌گیری های سیاسی غیرقابل انکار است و با تئوری توطئه به عنوان یک چارچوب و روش تجزیه و تحلیل تک علتی حوادث تفاوت دارد. 

در چارچوب نظری این کتاب، ابتدا تئوری توطئه و سپس سه رکن اصلی آن تعریف و تشریح شده است که عبارتند از: توطئه گران، توطئه باوران، مبانی تحلیل و مفروضات توطئه باوری. نویسنده کتاب بر این باور است که تئوری توطئه به عنوان بخشی از فرهنگ سیاسی معاصر ایران در دوره مورد بحث (از مشروطیت تا انقلاب اسلامی)، ناشی از توطئه ها و دخالتهای قدرتهای بزرگ خارجی و استبداد سیاسی حاکم بوده که در اوضاع و شرایط بحرانی کشور به طور معناداری رشد و رواج یافته است. همچنین امتیاز این کتاب، استناد آن به منابع داخلی و خارجی در دوره مورد بحث است. 

ابراهیم فتاحی نیز کتابی تحت عنوان «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» را تدوین کرده است که در سه مقاله از سه متفکر در زمینه مسائل اجتماعی ایران معاصر یعنی یرواند آبراهامیان، احمد اشرف و محمدعلی همایون کاتوزیان در سه گفتار به این موضوع پرداخته است. درگفتار نخست این کتاب، یرواند آبراهامیان، ریشه های پارانوید (تئوری توطئه) در ایران را مورد ارزیابی قرار داده است و در ادامه، اشکال مختلف این مسئله را، به‌ویژه در میان جریانات سیاسی معاصر ایران به صورت تطبیقی بررسی کرده است.مقاله دوم این کتاب به احمد اشرف تعلق دارد. وی در مقاله خود تلاش کرده است با بررسی تاریخی مفهوم توطئه در ایران به این پدیده اجتماعی بپردازد. 

نویسنده این گفتار، بر این باور است که ترکیبی متشکل از میراث ریشه دار باورهای فرهنگی پیش از اسلام در خصوص نیروهای شیطانی، دخالت‌های پیاپی خارجی در سال‌های نیمه استعماری سده نوزدهم و اوایل قرن بیستم و سیاست ابر قدرت های دهه 1320 و 1330 کارایی توطئه را جذاب‌تر کرده است. در گفتار سوم این کتاب که به مقاله کاتوزیان تحت عنوان «خلیل ملکی؛ رد تئوری توطئه و پیشبرد جامعه مدنی» اختصاص دارد، به بررسی موردی دیدگاه‌های خلیل ملکی در دهه های 1320 و 1330 به ویژه مفهوم جامعه مدنی و بحث تئوری توطئه در ایران و پیامدهای آن پرداخته می شود. 

از کتابهای دیگری که در این زمینه به چاپ رسیده اند، می توان به کتابهایی چون « جامعه‌شناسی توسعه‌کشی در ایران: بررسی مفهوم انقلاب و سقوط قاجاریه و پهلوی با تکیه بر تئوری توطئه» از حسن سعیدی و « ت‍ئ‍وری‌ه‍ای‌ ت‍وطئ‍ه‌ » با ترجمه اح‍م‍د س‍ی‍ف‌ اشاره کرد.