به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از جمله وزارتخانه‌های جمهوری اسلامی ایران است که در 34 سال گذشته فراز و فرودهای زیادی را پشت سر گذاشته است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، وزارت «فرهنگ و هنر» دوره پهلوی با وزارت علوم ادغام شد و در شورای انقلاب نام وزارت «اطلاعات و جهانگردی» برای آن انتخاب شد.

اما این نام به همین صورت باقی نماند و با رفت و آمد وزيران جدید به این وزارتخانه قبض و بسط‌هایی در نام، کارکردها و فعالیت‌های این وزارتخانه صورت گرفت. در ادامه مروری کوتاه خواهیم داشت بر وزيران، معاونان و فعالیت‌هایی که در سه دهه اخیر در این وزاتخانه انجام شده است.

ناصر میناچی؛ ماجرای انتخاب نام «وزارت ارشاد»

ناصر میناچی دوست و همراه دکتر علی شریعتی اولین کسی بود که در دولت موقت بازرگان به وزارت «اطلاعات و جهانگردی» منصوب شد. وی که در گذشته رفت و آمدهای زیادی به حسینیه ارشاد داشت، نام «ارشاد ملی» را برای این وزارتخانه انتخاب کرد و مسوولان شورای انقلاب نیز نام این وزارتخانه را به «ارشاد ملی» تغییر دادند. پس از مدتی هم «ارشاد اسلامی» جای «ارشاد ملی» را گرفت و این گونه شد که نام وزارت اطلاعات وجهانگردي به وزارت ارشاد اسلامي  تغيير نام داد.

وی از زمان دولت موقت تا نخست وزيري شهيد رجايي به عنوان وزير بر سركار بود. در این دوران معاونت فرهنگی برای این وزارتخانه انتخاب نشد. وی مصاحبه‌های بسیاری را در دفاع از شریعتی و حسینیه ارشاد انجام داد که این دفاعیات موجب شدند  وی در کتابی مستقل به خاطرات خود از حسینیه ارشاد بپردازد. نام این اثر «تاریخچه حسینیه ارشاد:مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر میناچی» است که توسط خودش تالیف شده و حسینیه ارشاد به چاپ رسیده است.

عباس دوزدوزانی؛ تعطیلی کوتاه وزارت ارشاد

دومین وزیر ارشاد جمهوری اسلامی ایران در دولت شهید رجایی، عباس دوزدوزانی بود. دوران ریاست جمهوری شهيد رجایی چندان به درازا نینجامید و وی پس از یک ماه از سوی گروهک منافقین ترور شد و به تبع آن دوزدوزانی هم چندان در وزارت ارشاد باقی نماند تا به فعالیت خاصی بپردازد. در این مدت کوتاه بیژن نامدار زنگنه معاون فرهنگی این وزارتخانه بود. گفته می‌شود در همین مدت کوتاه برای مدتی وی وزارت ارشاد را تعطیل کرده بود.

نخستین معاون فرهنگی، در این دوران معرفی شد. بیژن نامدارزنگنه فعالیت خود را به صورت رسمی در این معاونت آغاز کرد. وی سیاستمدار ایرانی و دانش‌آموخته کارشناسی ارشد رشته عمران از دانشکده فنی دانشگاه تهران است. 

زنگنه ابتدا در فاصله سال‌های ۱۳۶۱ – ۱۳۵۹ به عنوان معاون فرهنگی وزیر ارشاد پا به دولت نهاد و سپس با عناوینی مانند نخستین وزیر جهاد، نیرو و نفت در کابینه‌های میرحسین موسوی، اکبر هاشمی‌ رفسنجانی و سیدمحمد خاتمی همکاری خود را با دولت ادامه داد.

وي تا ۲۴ اسفند ۱۳۹۰ عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام جمهوری اسلامی ایران بود و در حال حاضر به عنوان وزير نفت در دولت يازدهم مشغول به كار است.

عبدالمجید معادیخواه و انتخاب نام وزارت «فرهنگ و ارشاد اسلامی»

سومین وزیر ارشاد ایران عبدالمجید معادیخواه بود که تحصیلات حوزی را تا مرز رسیدن به اجتهاد طی کرده بود. وی در دوران اول نخست وزیری میرحسین موسوی سکان وزارت ارشاد را در دست گرفت و پس از مدتی از کابینه وی جدا شد. در دوران حضور معادیخواه‌ در وزارت فرهنگ و ارشاد مجددا بیژن نامدارزنگنه معاون فرهنگی این وزارتخانه بود. 

وی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران مبارزات سیاسی فراوانی را انجام داده بود، علاقه خاصی به انقلاب داشت و از این رو یکی از کسانی بود که پیشنهاد برگزاری 10 روزه دهه فجر را به مقامات جمهوری اسلامی ایران داد که با موافقت آن‌ها اجرایی شد.

معادیخواه در دوران تصدیگری وزارت ارشاد شرح وظایف وزارتخانه ارشاد را باز تعریف کرد و نام وزارتخانه خود را از وزارت «ارشاد اسلامی» به وزارت «فرهنگ و ارشاد اسلامی» تغییر داد. 

پس از خروج وی از دولت، معادیخواه فعالیت‌های فرهنگی و پژوهشی خود را دنبال کرد و آثار تالیفی زیادی در حوزه علوم دینی انجام داد. «خط و فرهنگ حکومت اسلامی»، «خط و فرهنگ رژیم استکباری»، ترجمه «نهج‌البلاغه» و... از آثار وی بودند. وی همچنین نشر ذره را پایه‌گذاری کرد و بیشتر آثار خود را در این انتشارات به چاپ رساند. یکی دیگر از اقدامات فرهنگی وی تاسیس فصلنامه «یاد» بود که از سال 1362 آن را دایر کرد و نزدیک به سه دهه است که به طور مستمر کار انتشار آن را ادامه داده است.

سید محمد خاتمی؛ برپايي نخستين نمايشگاه كتاب

سید محمد خاتمی که سرپرستی موسسه مطبوعاتی «کیهان» را برعهده داشت در زمان تصدیگری معادیخواه بر وزارت ارشاد از تمایل خود برای نشستن بر کرسی این وزارتخانه سخن گفته بود. این امر با یک‌سال تاخیر در سال 1361 رخ داد و خاتمی به وزارت ارشاد رفت و نزدیک به یک دهه در این سمت به فعالیت مشغول بود.

در دوران فعالیت خاتمی در وزارت ارشاد مهدی فرید‌زاده، صباح زنگنه، احمد مسجد جامعی به عنوان معاونان فرهنگی وی انتخاب و به فعالیت پرداختند.

دوران تصدیگری خاتمی بر وزارت فرهنگ و ارشاد به طولانی‌ترین دوره وزارت ارشاد شهرت دارد. در دوران وی بود که برای اولین بار نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بر پا شد؛ اتفاقی که تا به امروز استمرار یافته است. 

در سال 1371 سید محمد خاتمی از سمت خود استعفا کرد و به کتابخانه ملی رفت تا به پژوهش و تحقیق بپردازد. در میان آثار تالیفی وی می‌توان «باران در کویر»، «در مسیر گفت‌وگو»، «در ستایش دانشگاه»، «نیاز و نماز» و...اشاره کرد.

مهدی فریدزاده در این دوره، معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شد. سپس صباح زنگنه در سمت معاونت فرهنگی فعالیت کرد. او جزو بنیانگذاران نمایشگاه کتاب و نخستین رییس نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بود. صباح زنگنه كتاب هاي «ايران و سازمان كنفرانس اسلامي» و «بيداري اسلامي» را ترجمه كرده است.

احمد مسجدجامعی از دیگر معاونان فرهنگی دوره وزارت سیدمحمد خاتمی به شمار می‌آید. وی نه تنها در این دوره بلکه در دوره وزارت علی لاریجانی، مصطفی میرسلیم و عطاء‌الله مهاجرانی نیز به عنوان معاون فرهنگی قبول مسوولیت کرد. مسجد جامعی در دومین دوره ریاست جمهوی سیدمحمد خاتمی به عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی منصوب شد. «عقايد حقه» و «مباني جغرافياي اقتصادي» نمونه اي از آثار وي در حوزه كتاب مي باشد.

علی اردشیر لاریجانی؛ راه‌اندازی جشنواره مطبوعات

علی اردشیرلاریجانی از زمان استعفای خاتمی تا انتصاب به عنوان رییس سازمان صدا و سیما در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مشغول به کار شد و احمد مسجدجامعی را که در دوره گذشته معاون فرهنگی بود، ابقا کرد.

مهم‌ترین اقدام علی لاریجانی در دوران وزارت یک ساله‌اش برگزاری جشنواره مطبوعات است. وی پس از فعالیت در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، رییس سازمان صدا و سیما شد و اکنون رییس مجلس شورای اسلامی است. 

«متافيزيك و علوم دقيقه در فلسفه كانت»، «شهود وقضاياي تاليفي»، «ماتقدم در فلسفه كانت»، «هواي تازه» از نمونه تاليفات وي است.

سید مصطفی میرسلیم؛ دانش‌آموخته فرانسه و مهندسی فرهنگی

مصطفی میرسلیم دانش آموخته دانشگاه پوآتیه فرانسه پنجمین وزیری بود که برای وزارت فرهنگ و ارشاد انتخاب شد. مهندس میرسلیم فارغ‌التحصیل دبیرستان البرز بود و از سال 1372 تا پایان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی سکان هدایت این وزارتخانه را برعهده داشت.

میرسلیم یکی از چهره‌های مطبوعاتی نیز محسوب می‌شود و مقالات فراوانی را در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی در روزنامه‌ها منتشر کرده است. «دانش و فناوی موتور گازسوز: روایت فتح دانش فنی موتور» نیز از  تالیفات اوست که در حوزه مهندسی منتشر شده است. 

وی دیدگاهی مکانیکی به فرهنگ داشت و از مدافعان نظریه «تهاجم فرهنگی» محسوب می‌شد. احمد مسجد جامعی و علیرضا برازش معاونان فرهنگی وی بودند و به همکاری با وی می‌پرداختند. 

عليرضا برازش داراي مدرك كارشناسي ارشد رشته «علوم قرآني و حديث» از دانشكده الهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران است. وي مولف 15 عنوان كتاب است و «المعجم المفهرس لالفاظ الاصول من الكافي» تاليف عليرضا برازش، در دوره هفتم كتاب سال جمهوري اسلامي ايران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به عنوان كتاب سال برگزيده شد.

عطاءالله مهاجرانی؛ آزادی مطبوعات و جنجال‌های آن
ششمین وزیری که پا به وزارتخانه ارشاد گذاشت سید عطاءالله مهاجرانی بود. با پیروزی خاتمی در انتخابات ریاست جمهوری وی به عنوان وزیر ارشاد به مجلس معرفی شد و با رای شکننده به ریاست این وزارتخانه رسید اما این شروع دراماتیک و پیروزی ناپلئونی در مجلس نشان از آینده جنجالی در حوزه وزارت بود.

در دوره ریاست وی بر وزارتخانه ارشاد، مطبوعات آزادی بیشتری یافتند که برخی این کار را تحسین کردند و از مظاهر دموکراسی دانستند و گروهی آن را ناخوشایند و زمینه ساز حمله به آرمان‌های انقلاب تلقی کردند. در سال 1379 پس از سه سال کشمکش در عرصه فرهنگی، مهاجرانی از سمت خود استعفا کرد و جای خود را به یکی از معاونان خود داد. احمد مسجد جامعی تا زمان استعفای مهاجرانی معاون فرهنگی وی بود.

عطاءالله مهاجرانی دارای تالیفات فراوانی است که در میان آن‌ها می‌توان به نقد وی به کتاب «آیات شیطانی» سلمان رشدی اشاره کرد. 

احمد مسجدجامعی؛ مردی که پس از 20 سال وزیر شد

سید احمد مسجد جامعی یکی از معاونان وزارتخانه ارشاد بود که از دوره خاتمی در سال 1361 پا به این وزارتخانه گذاشت و تا سال 1379 (نزدیک به دو دهه) همچنان در این وزارتخانه به فعالیت مشغول بود.

پس از استعفای مهاجرانی، مسجد جامعی به ریاست این وزارتخانه رسید. در دوره وی تعامل خوبی میان ناشران با وزارتخانه ارشاد برقرار شد. هنوز هم بسیاری از نویسندگان و مترجمان دوران طلایی وزارتخانه ارشاد را دوران تصدی‌گری وی می‌دانند.

علی اصغر رمضان‌پور و محمدعلی شعاعی از معاونان مسجد جامعی در دوران وزارت وی بودند. با پیروزی محمود احمدی‌نژاد در سال 1384، مسجدجامعی به مانند دیگر مدیران و معاونان فرهنگی از این وزارتخانه رخت بربستند و جای خود را به محمد حسین صفار هرندی و همکاران وی دادند.

از تالیفات جامعي می‌توان به کتاب «در ساحت قرآن کریم؛مجموعه سخنرانی‌های قرآنی احمد مسجد جامعی» اشاره کرد.

علی اصغر رمضان‌پور در دوره وزارت احمد مسجدجامعی رییس نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بود. او اکنون کارمند بخش فارسی شبکه خبری بی بی سی است.

محمدعلی شعاعی تاکنون سمت‌های مختلفی عهده‌دار بود که از آن میان می‌توان به سر دبیری مجلات، فصلنامه مطالعات ایرانی به زبان انگلیسی، مجله نشر بین‌المللی، عضو هیات تحریریه فصلنامه فرهنگ، دبیر علمی و اجرایی کنفرانس‌های ایرانشناسی، گفت‌وگوی ادیان و فرهنگ‌ها، مسوولیت نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب تهران، نمایشگاه‌های بین‌المللی قرآن کریم، نمایشگاه‌های تخصصی کتاب کودک اشاره کرد.

محمدحسین صفار هرندی؛ تولد جوایز ادبی و افتتاح خبرگزاری کتاب

با آغاز به کار دولت نهم محمد حسین صفار هرندی به عنوان وزیر ارشاد به مجلس معرفی شد. صفارهرندی پیش از این انتخاب در مطبوعات به فعالیت مشغول بود و در میان اهالی فرهنگ چهره شناخته شده‌ای بود.

وی پس از ورود به وزارتخانه ارشاد محسن پرویز را به عنوان معاون فرهنگی خود انتخاب کرد. در اولین سال وزارت وی نمایشگاه کتاب تهران از محل دایمی نمایشگاه‌های بین‌المللی به مصلی تهران منتقل شد که این امر حواشی بسیاری را برای وی رقم زد.

همچنین یکی از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی کشور تاسیس جوایز مختلف ادبی بود و یکی از این جوایز جایزه جلال آل‌احمد بود که به برنده آن 110 سکه تعلق می‌گرفت و گران‌ترین جایزه ادبی در ایران بود. جوایز دیگری چون گام اول، کتاب فصل، جایزه پروین اعتصامی، حضور بخش شعر در جشنواره فجر و تاسیس بنیاد ادبیات داستانی از دیگر اقدامات فرهنگی وي در دوره صفار هرندی محسوب می‌شود. 

از نخستین فعالیت‌های پرویز در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی لغو یارانه کاغذ بود. او هدف از انجام این کار را اعطای یارانه به کتاب‌ها، به عوض ناشران، عنوان کرد. پرویز در چهار دوره رییس نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بود. وي 18 عنوان كتاب را تاليف و گردآوري كرد.

یکی دیگر از اقدامات فرهنگی وي تاسیس خبرگزاری تخصصی کتاب با عنوان «ایبنا» بود که به طور تخصصی به کتاب و مقولات مکتوب فرهنگی می‌پردازد.

تصدیگری صفار هرندی بیش از چهار سال به درازا نکشید و در سال 1388 و با پیروزی مجدد محمود احمدی‌نژاد در انتخابات، جای خود را به سید محمد حسینی داد.

سید محمد حسینی؛ رکورد دار تعداد عناوین کتاب در سال

در دومین دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، سید محمد حسینی یکی از نمایندگان سابق مجلس شورای اسلامی پا به وزارتخانه فرهنگ و ارشاد گذاشت. حسینی از دانش‌آموختگان دانشگاه امام صادق(ع) و مولف كتاب هاي تحليل عمليات تلافي جويانه در حقوق اسلامي و «تحليل مباني فقهي و حقوقي شوراي حل اختلاف» در دولت نهم نيز ريیس دانشگاه پیام نور بود.

پس از استقرار سید محمد حسینی در وزارتخانه ارشاد، بهمن دری جایگزین محسن پرویز در معاونت فرهنگی وزارتخانه شد. یکی از اقدامات بهمن دری در دوران فعالیتش نظام رتبه بندی ناشران بود که بر اساس آن عملکرد ناشران بر اساس 20 شاخص مورد ارزیابی قرار می‌گرفت و امتیازاتی به آن‌ها داده می‌شد.

همچنین بهمن دری امتیاز انتشار برخی از آثار «پائولو کوئلیو» را لغو کرد و دلیل آن هم انتقاد از انتشار این آثار در فضای فرهنگی ایران بود. از دیگر دستاوردهای دولت در این سال‌ها رکوردشکنی در تعداد عناوین کتاب در سال بود که به 70 هزار کتاب در سال رسید.

بهمن دری پس از سه سال فعالیت در معاونت ارشاد سال گذشته جای خود را به علی اسماعیلی داد و وی عهده‌دار معاونت فرهنگی در ماه های پایانی دولت دهم شد.

ورود علی جنتی با شعار تسهیل ممیزی کتاب 

با انتخاب حسن روحانی به عنوان یازدهمین ريیس جمهور ایران در سال 1392، علی جنتی از سوی وی به عنوان وزیر جدید وزارتخانه فرهنگ و ارشاد انتخاب شد.

علی جنتی از دانش‌آموختگان مدرسه حقانی است و سابقه درخشانی در فعالیت‌های پیش از انقلاب دارد. وی سابق بر این سفیر ایران در کویت بود. با انتخاب وی به عنوان وزیر ارشاد از سوی ريیس جمهوری وی در اظهار نظرهای مختلفی عنوان کرد که قصد دارد ممیزی کتاب را تسریع کند. علي جنتي مولف كتاب‌های «خاطرات علی جنتی»، «ساختار دولت صهيونيستی اسراييل»، «مسيحيت، صهيونيست و بنيادگرايی آمريكا»است.

سید عباس صالحی و مشکلات نشر

سید عباس صالحی در تاریخ 15 مهر 1392 از سوي علی جنتی به عنوان معاون فرهنگی انتخاب شد.

صالحی دارای دکترای فلسفه است و از سال 65 تا 67 سردبیر مجله حوزه و در سال 73 تا 76 مسوول دفتر تبلیغات اسلامی خراسان بود. از سال 76 مدیر مسوول نشریه پژوهش‌های قرآنی و از همان سال عضو هیات تحریریه نشریات فقه اهل بیت و کاوش فقه در فقه اهل بیت بود.

به دلیل حساسیت‌های وزیر به مقوله كتاب، معاون فرهنگي با تاخير  معرفي شد. حال باید دید که سيد عباس صالحي، معاون فرهنگی دولت يازدهم برای مشکلات نشر چه اقدامی خواهد کرد؟