به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا) به نقل از ستاد خبري بيست و ششمين نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران، نشست «مطالعات کاغذشناسی» با حضور ملیحه مهدی‌آبادی، نخستین مدیر پایگاه میراث فرهنگی بیستون، فرانک بحرالعلومی، مدیر لابراتوار نسخه‌شناسی (وابسته به دفتر نامه بهارستان)، سمیه محسنیان، پژوهشگر کاغذشناس و محسن جعفری‌مذهب، تاریخ‌شناس، یکشنبه (15 اردیبهشت‌ماه) در سرای اهل قلم کارنامه نشر بیست‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.

فرانک بحرالعلومی در این نشست اظهار کرد: براساس یافته‌های باستانشناسان، کاغذ از آن‌چه تصور می‌شود قدمت بیشتری دارد. در چین نمونه‌های قدیمی‌تری نیز پیدا کرده‌اند و این‌طور به‌نظر می‌رسد که «تسای لون» چینی آن‌ها را منتشر کرده است. به‌طور قطع ایرانیان نیز به‌دلیل ارتباط‌هایی که از دوران اشکانی و ساسانی با چین داشته‌اند، از راه تجارت و جاده ابریشم کاغذ را به ایران وارد کردند.

مدیر لابراتوار نسخه‌شناسی افزود: پس از اسلام، ایرانیان از اسیران چینی خواستند تا کاغذ بسازند و این‌گونه کاغذسازی در سرزمین‌های اسلامی رواج پیدا کرد. تا پیش از این پاپیروس و پوست حیوانات در کتابت‌ها استفاده می‌شد.

وی درباره مطالعات کاغذشناسی توضیح داد: از قرن 19 میلادی با ابداع میکروسکوپ‌های قوی‌تر، مطالعات روی کاغذشناسی و ساختار کاغذها پیشرفت به‌سزایی کرد و برپایه این مطالعه‌ها نوع الیاف کاغذها طبقه‌بندی شدند اما در ایران این دسته‌بندی صورت نگرفته است چرا که استانداردی برای تعیین نوع کاغذ وجود ندارد و در کتاب‌ها نیز به آن اشاره‌ای نشده است.

بحرالعلومی با اشاره به مطالعات کاغذشناسی در ایران گفت: زنده‌یاد ایرج افشار در کتاب «كاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی» برخی ویژگی‌های کاغذ را گردآوری کرده اما نیاز به شناسایی و تدوین استاندارد برای پیشبرد پژوهش‌های کاغذشناسی بسیار بااهمیت است. این استانداردها باید با استفاده از متخصصان نسخه‌شناس و کاغذشناس تهیه شود.

سمیه محسنیان نیز در این نشست با اشاره به تاریخچه کاغذ گفت: ساخت کاغذ به زنبور کاغذساز می‌رسد که با جمع‌آوری و خیس کردن خرده چوب‌ها، خانه کاغذی می‌ساختند. بررسی کاغذ از جنبه‌های مختلفی اهمیت دارد. از جنبه تاریخی و ایرانشناسی، مواردی مانند مکان‌های تولید کاغذ، سیر تحول و تکنولوژی ساخت کاغذ، تعیین نگرش کاتب نسخه، نسبت مرغوبیت کاغذ با موضوع کتاب و بررسی هنر کتاب‌آرایی اهمیت دارد.

این پژوهشگر کاغذشناس افزود: دومین مساله درباره کاغذ، حفاظت و نگهداری میراث مکتوب برای آیندگان به‌شمار می‌رود. در این بخش، ساختار کاغذ، خوردگی مرکب و جذب آفات زیست محیطی بررسی می‌شود. سومین جنبه مطالعات کاغذشناسی، نسخه‌شناسی است. به هر حال سیر تحول کتابت و کاغذ در طول تاریخ از لوح گلی آغاز و پس از آن حکاکی بر چوب و پارچه‌های ابریشمی به پاپیروس، پوست حیوانات و کاغذ رسید.

وی ادامه داد: ساخت نخستین کاغذ را به «تسای لون» در سال 105 میلادی نسبت داده‌اند. گفته شده که ایرانیان در قرن هفتم ساخت کاغذ را از چینیان آموختند. ایتالیا و اسپانیا نیز این دانش را از مسلمانان فراگرفتند. تاریخ ورود کاغذ دست‌ساز به ایران به قرن سوم هجری از چین می‌رسد. در قرن چهارم هجری نیز نخستین کاغذ با نام کاغذ سمرقندی در ایران تولید شد. کاغذ بخارایی و خانبالغ دیگر کاغذهایی به‌شمار می‌روند که ایرانیان آن‌ها را تولید کردند. بیشتر متن‌های قرن پنجم تا نهم هجری روی کاغذ خانبالغ نوشته شده است.

محسنیان درباره نامگذاری کاغذها توضیح داد: برای نامگذاری کاغذ از نام سازنده یا محل تولید کاغذ، جنس کاغذ و کاربرد آن استفاده می‌شد. ترکیب‌های ساختاری کاغذ شامل بخش سلولزی و مواد چسبنده است. سلولوزی مانند پارچه‌های کهنه، کتان، کاه، پوست درختان و چوب، همچنین مواد چسبنده که در ایران از نشاسته استفاده می‌شد.

ملیحه مهدی آبادی نیز در این نشست گفت: در کتابخانه‌ها نسخه‌شناسی براساس تجربه کاغذها شناسایی می‌شوند و متاسفانه استانداردی برای شناسایی آن‌ها نداریم. کاغذهای اروپایی برپایه استانداردهایی که مشخص کرده‌اند قابل شناسایی است اما تمام آن‌چه در ایران از شناسایی کاغذها می‌دانند، تجربه‌هایی است که مکتوب نشده‌اند.

جعفری‌مذهب در این نشست با ارایه تعریفی از مطالعات کاغذشناسی، اظهار کرد: مطالعات کاغذشناسی به بررسی نوع کاغذها می‌پردازد و با بررسی متون و اسناد خطی، اشیای کاغذی و دیگر ساخته‌های کاغذی آن‌ها را دسته‌بندی می‌کنند تا در مرمت این‌گونه آثار از آن‌ها استفاده شود. از سوی دیگر این اطلاعات در ایران به‌راحتی در دسترس نیست. کتابخانه‌ها اجازه دسترسی به نسخه‌های خطی را به‌سادگی نمی‌دهند و راه‌های کمی برای شناسایی کاغذها وجود دارد.

این تاریخ‌شناس افزود: برخی کاتبان در برخی نسخه‌ها به نوع کاغذی که استفاده کرده‌اند، اشاره می‌کنند و برخی گزارش‌های قفسه‌خوانی در کتابخانه‌های مرجع و مخزن نیز به کاغذها و نام آن‌ها همراه با صفات فیزیکی کاغذ اختصاص دارد اما متاسفانه دسترسی به این منابع آسان نیست و نمی‌توان از آن‌ها نمونه تهیه کرد تا در مطالعات دیگر کاغذها استفاده شود. به هر حال، کاغذشناسی علم جدیدی است و برای گسترش آن باید به اقداماتی مانند تهیه استانداردهایی برای تشخیص و دسته‌بندی کاغذها دست زد.

بیست‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تا 21 اردیبهشت‌ماه در مصلای بزرگ امام خمینی(ره) برپاست.