عباس محمدي‌اصل در گفت‌وگو با خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، درباره زمينه شكل‌گيري نظريه كنش گفت: جامعه‌شناسان براي مرزبندي علم جامعه‌شناسي با روانشناسي، موضوع كنش را در سطح خرد مطرح كردند، اين در حالي بود كه روانشناسي به موضوع رفتار مي‌پرداخت و بر تفاوت رفتار و كنش تاكيد داشت. رفتار، هرگونه واكنش ارگانيسم به محرك‌هاي محيطي است، اما كنش، نيت و غرض را نيز در درون خود دارد.
به گفته اين نويسنده، جامعه‌شناسان با طرح موضوع كنش، اين بحث را مطرح كردند كه كنش‌ها تا چه اندازه تحت‌تاثير ساخت‌هاي اجتماعي قرار دارند و همچنين اين ساخت‌ها چه تاثيري در تكوين و تغيير كنش‌ها بر جاي مي‌گذارند. جامعه‌شناسان كاركردگرا ديدگاه‌هاي مختلفي در اين باره ارايه كردند. براي مثال، اميل دوركيم معتقد بود همه كنش‌ها تحت‌تاثير ساخت‌هاي اجتماعي هستند. اين در حالي است كه عده ديگري از جامعه‌شناسان كه نزديكي بيشتري به روانشناسي داشتند، مساله تعامل را مطرح كردند، مبني بر اين‌كه ميان انسان و ساخت‌هاي اجتماعي تعامل وجود دارد.
وي افزود: نظريه‌پردازاني مانند ماكس وبر جزو دسته سومي بودند كه در اين باره اظهار نظر كردند. آنان معتقد بودند كه ساخت‌هاي اجتماعي محصول كنش‌هاي فردي‌اند. آنان نگاه معكوسي به جريان داشتند و گفتند كه پيدايش سرمايه‌دراي تابعي از تغييرات مذهبي در جامعه اروپا و همچنين تحول ارزش‌هاي فردي به لحاظ اهميت كار و تلاش بود. وبر و همراهانش بر اين باور بودند كه جنبه‌هاي فردي، نظام سرمايه‌داري را به وجود آوردند.
محمدي‌اصل با بيان اين‌كه طرح مبحث كنش اجتماعي نياز به روش‌شناسي خاصي داشت، گفت: در اين روش‌شناسي بر اين موضوع تاكيد شد كه بايد نيت كنش‌گران را دريابيم و با آن‌ها مانند اشيا برخورد نكنيم و تنها صورت‌هاي كمي آن‌ها را موردتوجه قرار ندهيم. همچنين اين كنش‌گران نيت‌هاي دروني نيز دارند و بايد جنبه مشاركتي آن‌ها را نيز در نظر آورد.
وي به تلاش پارسونز براي تركيب اين سه ديدگاه اشاره كرد و گفت: او كوشيد اين سه ديدگاه را با هم ادغام كند. در واقع او تلاش كرد موضوع كنش در سطح خرد را در چارچوب جامع‌تري ادغام كند، بر همين اساس مكتبي با نام «ساختي ـ كاركردي» توسط او تاسيس شد. پارسونز در اين مكتب تلاش كرد كنش‌ها را در پرتو ساخت‌هاي اجتماعي بررسي كند و ساخت‌هاي اجتماعي را در سايه كنش‌هاي خرد و جزيي توضيح دهد. اين نظريه، كنش‌ها را از سطح فردي خارج مي‌كند، در چنين چارچوبي، كنش اشخاص و كنش نهادهاي اجتماعي را به طور توامان داريم.
مترجم كتاب «تاريخ جامعه‌شناسي» با تاكيد بر اين‌كه هر نظام اجتماعي نيز مي‌تواند كنشي داشته باشد، گفت: به اعتقاد پارسونز مي‌توان از تعامل اين كنش‌ها استفاده كنيم و ساختاري را كه از اين فرآيند حاصل مي‌شود مدنظر قرار دهيم. پارسونز با تركيب كردن ساخت و كنش، تلاش مي‌كند سه جناح خردنگر، كلان‌نگر و ميانه‌نگر را در هم ادغام كند و از اين طريق، بينش جامع‌تري را نسبت به پديده‌هاي اجتماعي ارايه دهد.
محمدي‌اصل به نقدهاي وارد شده به نظريه كنش پارسونز اشاره كرد و گفت: اين نظريه از جنبه‌هاي متعددي نقد شده است كه يكي از آن‌ها توجه نكردن به پيش‌فرض تغيير در شرايط اجتماعي است. اين نقد را جناح مخالف پارسونز يعني ماركسيست‌ها به نظريه او وارد كردند. به اعتقاد ماركسيست‌ها، پارسونز در نظريه‌اش، ستيزه‌هاي جامعه را موردتوجه قرار نداد و تنها بر اين موضوع تاكيد داشت كه نهادها و كنش‌گران به شكل مكمل فعاليت‌هايي را انجام مي‌دهند كه به تحقق يك مجموعه به شكل هنجارمند مي‌انجامد. اين در حالي است كه در جامعه شاهد ستيزه‌هاي متفاوتي هستيم كه نظريه كنش پارسونز هيچ توجيهي براي آن‌ها ندارد.
وي يادآوري كرد: پارسونز نيز در اواخر عمرش متوجه شد كه از طريق مدلي كه ارايه داده است، نمي‌توان جنبش سياهپوستان آمريكا را توجيه كرد، زيرا بر اساس اين مدل، جامعه سرمايه‌داري آمريكا داراي كاركردهاي مكمل است، اين در حالي است كه بروز جنبش سياهان در اين كشور نشان داد كه جامعه آمريكا ستيزه‌هايي را در درون خود دارد.
اين مدرس دانشگاه ادامه داد: نظريات پارسونز سطح انتظار بسيار بالايي دارند و براي اين‌كه آن‌ها را به فرضيات قابل آزمون تبديل كنيم، بايد فرآيندي طولاني را طي كنيم. به همين دليل انديشمندان به استنباط از نظريات پارسونز اكتفا و آن را جايگزين استنتاج مي‌كنند، زيرا استنتاج از نظريه‌هاي او فرآيندي طولاني را مي‌طلبد.
محمدي‌اصل با بيان اين‌كه پارسونز در نظريه نظام اجتماعي، جامعه را به مثابه بدن انسان در نظر مي‌گيرد، گفت: او در اين بحث، پيش‌فرضي ارگانيسم‌گرا را در نظر مي‌گيرد، به باور او همان‌طور كه هر يك از اعضاي بدن مانند مغز، عضله و پا كاركردهاي مستقل خود را دارند و هيچ يك نمي‌توانند جايگزين ديگري شوند، جامعه نيز چنين كاركردي را دارد. بر اين اساس، جايگاه اجتماعي را نمي‌توان تغيير داد. به همين دليل نوعي محافظه‌كاري از ديدگاه او برداشت مي‌شود.
وي افزود: پارسونز اين ارگانيسم‌گرايي را با زبان جديد و از طريق نظريه سايبرنتيك توضيح مي‌دهد. بر اين اساس، او اطلاع را به مثابه انرژي در نظر مي‌گيرد و بيان مي‌دارد كه كشورهاي پراطلاع مي‌توانند ساير كشورها را كنترل كنند. در اين‌جا نيز با نوعي محافظه‌كاري روبه‌روييم كه به تغيير توجه نمي‌كند.
نويسنده كتاب «تاريخ فلسفه» به ديدگاه‌هاي پارسونز درباره زنان اشاره كرد و گفت: به دليل همين ديدگاه‌ها فمنيست‌ها نيز نقدهايي را به وي وارد مي‌كنند، مبني بر اين‌كه پارسونز، معتقد به طبيعي بودن توزيع نقش‌هاي جنسيتي ميان زنان و مردان است. از تئوري او اين‌گونه استنباط مي‌شود كه جايگاه ازلي و ابدي زنان در خانه است و مردان نقش نان‌آور را بر عهده دارند و حضور آنان در جامعه ضروري است.
وي در ادامه، پارسونز را نظريه‌پردازي متعلق به جامعه سرمايه‌داري آمريكا دانست و گفت: او سرمايه‌داري آمريكا را پس از بحران دهه‌هاي 20 و 30 ميلادي، تئوريزه كرد. در واقع، نظام‌سازي‌هاي او مبتني بر چارچوب سرمايه‌داري آمريكاست.
محمدي‌اصل هوارداي پارسونز از سرمايه‌داري آمريكا را امري آگاهانه ندانست و گفت: اين نظريه‌پرداز در جامعه آمريكا متولد شد و با بورسيه تحصيلي به اروپا رفت و با انديشه‌هاي اروپايي آشنا شد. پس از بازگشت از اروپا، تفكرات اروايي را با انديشه آمريكايي تركيب كرد و يك تئوري مطابق با شرايط سرمايه‌داري آمريكا تبيين كرد. اين كار او به آن معنايي كه ما فكر مي‌كنيم آگاهانه نبود، بلكه پارسونز بازتاب شرايط جامعه خودش را در نظرياتش مبنا قرار داد. او عامدانه در پي توجيه سرمايه‌دراي نبود و حتي معتقد بود كه اگر قرار است سرمايه‌داري جهاني شود، ناگزير است واقعيت‌هاي جهاني را مد نظر داشته باشد. او در نظريه‌پردازي‌هايش سعي كرد واقع‌نگر باشد.
وي انديشه‌هاي پارسونز را در راستاي تئوريزه كردن تحولات جوامع دانست و گفت: با توجه به اين‌كه ما نيز درصدد مهندسي اجتماعي در جامعه خودمان هستيم، بايد با انديشه‌هاي پارسونز و ديگراني كه در پي تئوريزه كردن تحولات جامعه‌هاي ديگر بوده‌اند آشنا شويم. لازم است با پرداختن به اين انديشمندان، به طور واقع‌بينانه و غيرشعاري، مولفه‌ها و عناصر ديدگاه‌هاي آنان را جمع‌بندي كنيم تا از اين طريق با مشكلاتي كه برخي از جوامع سال‌ها پيش با آن‌ها مواجه شدند و حلشان كردند، مواجه نشويم.
محمدي‌اصل در پايان گفت: درست است كه اين ديدگاه‌ها مدت‌هاست در غرب مطرح شده‌اند و ديگر مورد توجه نيستند، ولي تا اين نظريات را نشناسيم، نخواهيم توانست نظريات جديدترشان را درك كنيم.
چاپ نخست كتاب پارسنز و نظريه كنش» با شمارگان هزار نسخه، 151 صفحه و به بهاي چهار هزار و 400 تومان از سوي نشر گل‌آذين منتشر شده است.
چهارشنبه ۲۸ تیر ۱۳۹۱ - ۱۰:۵۳
نظر شما