به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، «دیوان قائمیات» سروده حسن محمود کاتب از معدود آثار باقی مانده از ادبیات منظوم اسماعیلی است که در قرن هفتم هجری در الموت سروده شده است.

این اثر زمستان گذشته با تصحیح حسینی بدخشانی و مقدمه و شرح واژگان محمدرضا شفیعی‌کدکنی از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب و با همکاری موسسه مطالعات اسماعیلی در لندن منتشر شد.

حسینی بدخشانی در گفت‌و‌گو با «ایبنا» درباره شاعر این اثر توضیح داد: حسن محمود خود را شاعری مدیحه‌سرا می‌دانست. وی در سنین جوانی به مذهب اسماعیلی گرایش یافت و سال‌های آخر عمر خود را به همراه خواجه نصیرالدین طوسی در الموت سپری کرد.

وی افزود: تاریخ نسخه‌ موجود این دیوان سال ۶۳۳ هجری است. این دیوان ۱۵۷ قصیده (چهار هزار و 784 بیت) را شامل می‌شود.

این مصحح درباره ویژگی‌های «دیوان قائمیات» تشریح کرد: وجه مشخصه این دیوان، مدح ائمه اسماعیلی الموت، وقایع تاریخی زمان سراینده ( سال‌های ۶۱۰ تا ۶۴۰) و ارجاعاتی مکرر به دعوت قیامت است که در هفدهم رمضان سال ۵۵۹ از سوی بیست و سومین امام از سلسله امامان اسماعیلی الموت اعلام شده است.

وی یادآور شد: دعوت قیامت با به‌کارگیری کلمات و مصطلحات جدید، خود سرآغاز نوینی در ادبیات اسماعیلی شد و تا اواخر قرن سیزدهم هجری به‌صورت جسته گریخته در ادبیات دینی اسماعیلیان نزاری دوام پیدا کرد.

حسینی بدخشانی به رساله‌ای منثور از حسن محمود اشاره و تشریح کرد: حسن محمود در آغاز جوانی و هنگامی‌که سال‌های زیادی از گرایش او به مذهب اسماعیلی نمی‌گذشت، رساله‌ای منثور با عنوان «هفت باب» را به رشته تحریر درآورد که به دلیل شباهت اسمی او با حسن صباح به نام «هفت باب باباسیدنا» که در ادبیات اسماعیلیان نزاری باباسیدنا لقب حسن صباح است، مشهور شد.

وی ادامه داد: در این رساله حسن محمود بر این موضوع تاکید می‌کند که علاقه‌ای به نثر ندارد و بیان مطالب را در قالب شعر ترجیح می‌دهد. مروری هرچند گذرا به «دیوان قائمیات» نیز نشان می‌دهد که حسن محمود در سرودن شعر صاحب قریحه و به تصریح شفیعی‌کدکنی در مقدمه به زوایای این فن آگاهی کامل دارد.

مصحح این اثر خود مقدمه‌ای به زبان انگلیسی برای آن نوشته است. یکی از دلایل این امر ضرورت نگارش مقدمه به زبان انگلیسی از سوی نشر میراث مکتوب و نیز موسسه مطالعات اسماعیلی در لندن است.

حسینی بدخشانی درباره این مقدمه اظهار کرد: در این مقدمه شرح آشنایی با این دیوان، نسخه‌شناسی نسخ خطی و مسایلی که برای تهیه متن چاپ شده با آن روبرو بوده‌ایم، آمده است. از آن‌جا که درک بهتر مسایل اعتقادی در دیوان احتیاج به آشنایی بهتری با مبانی تفکرات اسماعیلی داشت، سیر تکاملی مبانی اعتقادی اسماعیلیان نزاری نیز به نحوی موجز و خلاصه در مقدمه گنجانده شده است.

وی درباره برخی از نکات دیگر این مقدمه افزود: در مقدمه به نکات اساسی در زندگی شاعر و همکاری نزدیک او با خواجه نصیرالدین طوسی و انعکاس افکار خواجه در اشعار این دیوان نیز اشاره شده است.

این پژوهشگر گفت: به احتمال زیاد آشنایی حسن محمود با خواجه حدود ۲۵ سال دوام داشته و همزمان با تالیف «روضه تسلیم» از آثار خواجه، قصائد بسیاری از آن‌چه در دیوان موجود است نیز سروده شده‌اند و مقایسه این دو اثر می‌تواند نشان دهنده فضای علمی قلعه الموت در آن دوران بوده باشد.

شفیعی‌کدکنی نیز شرح واژگان و نگارش مقدمه این اثر را برعهده داشته است. حسینی بدخشانی توضیح داد: زمانی‌که این اثر را برای نشر آماده می‌کردم، در این نکته جای شکی باقی نمانده بود که مقدمه این دیوان را باید فردی بنویسد که به دقایق شعر، کلمات مهجور که دیگر در زبان فارسی امروزی به‌کار نمی‌روند و ادبیات فارسی قرن هفتم آشنایی کامل داشته باشد.

وی در ادامه به برخی از نکاتی که شفیعی‌کدکنی در مقدمه خود ذکر کرده است اشاره و تشریح کرد: استاد کدکنی در مقدمه بر این موضوع که ظهور دیوان قائمیات، در عرصه نشر، برای فرهنگ ایرانی و زبان فارسی یک واقعه بزرگ ادبی است، تاکید کرده و همچنین از چشم‌انداز تاریخ شعر فارسی و انواع آن، این دیوان را تافته جدا بافته‌ای دانسته است که هیچ مجموعه‌ای نمی‌تواند جانشین آن شود و تنها با دیوان ناصرخسرو قابل مقایسه است.

این پژوهشگر در پاسخ به پرسشی مبنی بر این‌که در تصحیح این اثر از چند نسخه بهره گرفته است، توضیح داد: در تصحیح این دیوان از سه نسخه استفاده کرده‌ام. نسخه نخست که خود ترکیبی از دو نسخه و قدیمی‌ترین نسخ است مورخ سال ۸۰۶ هجری قمری و مبنای متن چاپ حاضر است. نسخه دوم که قریب ۲۵۰ تا ۳۰۰ سال در جرز دیوار مدفون و روی آن کاهگل شده بود مورخ ۱۱۰۵ هجری قمری است که در سال ۱۳۳۷ خورشیدی بازیابی شده و نسخه سوم مورخ ۱۱۰۱ هجری قمری است. اصل دو نسخه نخست و زیراکس نسخه سوم هم اکنون در کتابخانه موسسه مطالعات اسماعیلی لندن نگهداری می‌شوند.

وی درباره انگیزه‌اش از تصحیح این اثر گفت: هدف من تنها متوجه این نکته بوده است که اگر نیاکان ما، حال از هر نژاد، رنگ، علایق دینی و موقعیت اجتماعی به چیزی که ما آن را میراث آن‌ها یا تمدن ایرانی می‌دانیم، چیزی افزوده باشند باید آن‌را عزیز شمرد و به اطلاع دیگران نیز رساند. برهمین اساس آن‌چه امروز به نام «دیوان قائمیات» ارایه می‌شود، نمونه‌ای با ارزش از شعر فارسی قرن هفتم است که از بوته فراموشی به صحنه آگاهی و اظهار نظر خردمندان راه می‌یابد.

این مصحح در ادامه و در پاسخ به پرسشی دیگر مبنی بر ارایه دیدگاهش درباره جایزه «کتاب فصل» توضیح داد: دوام جایزه «کتاب فصل» برای 20 دوره متوالی خود نشانی از اهمیت آن در روند فعالیت‌های حوزه کتاب و کتابخوانی است. به‌طور کلی مولفان و تمام افرادی که در عرصه نشر دانش و هنر فعالیت می‌کنند، آنگاه که شاهد شایسته شناخته شدن زحمات خود باشند، احساس می‌کنند که به کاری سودمند برای جامعه دست زده‌اند و این احساس مشوقی قدرتمند برای ادامه کار آن‌ها است.

وی در پایان یادآور شد: تاکنون به علت دوری از وطن از وجود چنین جایزه‌ای اطلاع نداشته‌ام ، اما امیدوارم جایزه «کتاب فصل» با موفقیت کامل بتواند سال‌های متمادی به کار خود ادامه دهد و مشوق خدمتگزاران این مرز و بوم به‌ویژه در عرصه کتاب باشد.