به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، اين اثر نيز مانند دو كتاب ديگر اين مجموعه، يعني «شيعيان افغانستان» و «شيعيان پاكستان»، وضعيت شيعيان اين منطقه را در عرصه‌هاي گوناگون نظير وضعيت جغرافيايي، پيشينه تاريخي تشيع، جمعيت‌شناسي، ساختار اقتصادي، ساختار سياسي، آموزش و پرورش، فرهنگ، سازمان روحانيت و ارتباط با جمهوري اسلامي ايران مطالعه و بررسي مي‌كند. 

بر اساس مطالب كتاب، «سال‌ها بود كه گذشتگان ما، جدايي قفقاز از سرزمين كهن ايران زمين را با حسرت ياد مي‌كردند. در راس قفقاز، ولايات باكو، گنجه، لنكران، شكي، شاماخي، شيروان و نخجوان قرار داشت. با فروپاشي اتحاد جماهير شوروي(سابق) در سال 1371 و استقلال جمهوري آذربايجان، مردم مسلمان و شيعه اين خطه، كه روزگاران زيادي را در حسرت جدايي از موطن اصلي خود گذرانده بودند، سيل‌آسا با شكستن موانع مرزي، به سوي خويشاوندان خود در شهرهاي هم‌مرز و زيارت اماكن مقدس و جمهوري اسلامي ايران سرازير شدند. در اين زمان، بيشتر خانواده‌هاي شهر اردبيل به نوعي ميزبان آنها بودند. بدين‌روي، نويسنده اين اثر نيز به مطالعه و شناخت فرهنگ و رسوم مردمان كشوري علاقه‌مند شد كه در روزگاري نه چندان دور، خاك ايران شمرده مي‌شد. 

جمهوري آذربايجان اگرچه از نظر درصد جمعيتي، دومين كشور شيعه‌نشين جهان اسلام به شمار مي‌آيد، اما مردم آن به دليل آن كه چندين دهه از آموزه‌هاي اسلامي و شيعي دور بوده و برداشت‌هاي درستي از اسلام و جمهوري اسلامي ايران ندارند، نيازي مبرم به تعليم و تبليغ معالم شرع دارند و به دليل حضور و تاثير قدرت‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي در سياست، فرهنگ، اقتصاد، مذهب، مسائل نظامي و امنيتي و به ويژه قرار داشتن در همسايگي كشورمان، اين كشور در راهبرد سياست‌هاي جمهوري اسلامي ايران قرار گرفته است.
اما ما نيز به دليل شيعه بودن، تعلق داشتن به ايران و خواست مردم اين كشور براي پر كردن خلا اعتقادي و فرهنگي‌شان، نمي‌توانيم نسبت به اين موضوع بي‌تفاوت باشيم. اولين گام به سوي اين امر بزرگ، مطالعه و شناخت دقيق مسائل سياسي، اجتماعي، ديني و فرهنگي اين كشور تازه استقلال يافته است. در دو دهه گذشته نيز تلاش شده است به اين شناخت نايل شويم و نتيجه اين تلاش‌ها و تحقيقات نيز در نشريات و رسانه‌هاي محلي و كشوري منعكس شده است.»

جغرافياي تاريخي
كشوري كه امروزه «جمهوري آذربايجان» ناميده مي‌شود، در روزگاري نه چندان دور در تركيب سرزمين كهن ايران قرار داشت، ولي پس از جنگ‌هاي ايران و روس و طي عهد‌نامه‌هاي ننگين «گلستان»(1813) و «تركمان‌چاي»(1828) به روسيه تزار ملحق شد.

اسم اين كشور ابتدا «آلبانيا»(آلبانياي قفقاز) و سپس «آران» بود و با نام ولاياتي مانند گنجه، شاماخي و شيروان شناخته مي‌شد كه در سال 1918 حزب «مساوات پان تركيست» كه وابستگي آشكاري به امپراتوري عثماني و ارتباطات پنهاني با استعمار انگليس داشت، با نيات سياسي و هدفمند، نام اصلي آن را تغيير داد و سپس براي جواب‌گويي به خلاء هويتي موجود و نيل به اهداف سياسي خود، با نام جمهوري آذربايجان اعلام موجوديت كرد. اسناد، مدارك و متون شناخته شده در دوره‌هاي تاريخي حاكي از آن است كه اين منطقه هيچ زماني به «آذربايجان» مرسوم نبود.

تاريخچه سياسي
در دوران حكومت هخامنشي، بخش گسترده‌اي از منطقه قفقاز از جمله گرجستان، آران و ارمنستان جزو ايالات و فرمان‌گزاران ايران بوده‌اند. در زمان داريوش با تقسيم كشور، چند ايالت يا استان يا والي‌نشين (ساتراپ) به وجود آمد كه به ايران خراج مي‌دادند و حتي واليان آنها نيز از سوي ايران منسوب مي‌شدند و دولت‌هاي ايران بر تمامي يا بيشتر مناطق قفقاز حكمراني مي‌كردند. در اين دوران، فرهنگ، زبان و اقتصاد ايراني بسيار تاثيرگذار بود. با سقوط امپراتوري ساساني و فتح ايران توسط اعراب، اين منطقه نيز به تصرف مسلمانان درآمد و با وجود برخي مقاومت‌هاي پراكنده، در همان سال‌هاي ابتدايي، مردم بيشتر نقاط مسلمان شدند و به تدريج، اسلام رشد و گسترش يافت.

اين منطقه در اوايل اسلام، توسط ماموران خلفا اداره مي‌شد. در عهد اموي زيرنظر مستقيم حكام اموي شام بود، ولي از زمان عباسيان با ايجاد حكومت‌هاي كوچك در منطقه، به صورت خراجگزار و نيمه‌مستقل درآمد. از جمله اين حكومت‌ها مي‌توان به سالاريان، شداديان و شروان‌شاهان اشاره كرد.

به طور كلي، جمهوري آذربايجان و مناطق همجوار آن طي قرون متمادي قبل و پس از اسلام، تحت حاكميت حكومت‌هاي ايراني و هميشه جزئي از گستره فرهنگي و سرزمين ايران بوده‌اند.

تاريخچه ورود اسلام و تشيع
پيش از ورود اسلام به نواحي شمالي رود ارس در قرن هفتم، اين منطقه به دليل نامتجانس بودن بافت نژادي، محل برخورد و صحنه رقابت اديان گوناگون بود و مذاهب الهي و غيرالهي منطقه از جمله آتش‌پرستي، زرتشتي‌گري، بت پرستي، مزدكيسم، شمنيزم، يهوديت و مسيحيت در آن فعاليت مي‌كردند. كليساي نسطوري نيز كه نماينده انديشه ديبوفيزيتي بود، طرفداران فراواني در منطقه داشت و مقاومت زيادي در مقابل گسترش اسلام از خود نشان مي‌داد.

در بخشي از اين كتاب آمده است:«دين اسلام در قرن هفتم ميلادي توسط اعراب به سرزمين‌هاي ايراني آن سوي ارس نفوذ كرد و به تدريج، جايگزين دين مسيحيت شد. پيشروي مسلمانان در قفقاز، از آذربايجان ايران شروع شد. در سال 22هجري قمري، 642ميلادي، مردم دربند با اسلام آشنا شدند و دين اسلام اندكي پس از آشنايي مردم آذربايجان با آن، به صورت دين اصلي آنها درآمد و به عنوان دين مسلط تا به امروز تداوم يافته و از زمان ظهور صفويان به تدريج تشيع در اين منطقه رشد و گسترش پيدا كرده است.»

ظهور دوران صفوي موجب رسميت يافتن تشيع و احياي هويت و وحدت مناطق گوناگون ايران شد. رواج و تداوم تشيع در جمهوري آذربايجان را مي‌توان در سه دوره متفاوت بررسي كرد. دوره نخست، از زمان ظهور صفويه و رسميت تشيع تا زمان اشغال اين مناطق توسط روسيه تزاري؛ دوره دوم، از زمان اشغال اين كشور تا فروپاشي اتحاد شوروي؛ و دوره سوم، از زمان استقلال تا عصر حاضر. هر يك از اين مقاطع زماني را مي‌توان به چند دوره ديگر نيز تقسيم كرد.

پژوهش حاضر علاوه بر آن كه نگاهي مختصر به تاريخچه تشيع و وضعيت جغرافيايي و آب و هوايي جمهوري آذربايجان دارد، اوضاع جمعيتي، اقوام و فرق ديني و ساختار اقتصادي را مورد توجه قرار داده است. در اين اثر همچنين ساختار سياسي كشور و نقش احزاب و گروه‌هاي سياسي و فعاليت‌هاي گروه‌هاي شيعه اسلام‌گرا كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران رشد يافتند، بررسي مي‌شود. 

در مبحث فرهنگ نيز به تفصيل ادبيات، پوشش‌ها، رسانه‌ها، اماكن مذهبي، آيين‌هاي مذهبي و آداب و رسوم، مورد بحث قرار گرفته و به دليل اهميت روحانيت شيعه، فصل جداگانه‌اي به تاريخچه و عملكرد و مطالعه ابعاد امور ديني و چالش‌هاي روحانيان با حكومت اين كشور اختصاص يافته است.

در پايان نيز علاوه بر بررسي روابط اين كشور با جمهوري اسلامي ايران و به‌ويژه حوزه علميه قم، جمع‌بندي و نتيجه‌گيري لازم نيز ارايه شده است.

در كتاب حاضر، از روش‌ها و ابزارهاي گوناگوني براي گردآوري اخبار و اطلاعات استفاده شده است؛ از جمله روش «پرس‌و‌جو» كه متداول‌ترين وسيله بررسي تجربي در جامعه‌شناسي است. در گروه‌هاي بزرگ هنگامي كه مقايسه نسبتا دقيق رفتار گروه‌ها با يكديگر مطرح مي‌شود، بايد مقياس‌هاي دقيق، قابل اطمينان و يك شكلي براي مقايسه و سنجش افراد با يكديگر يافت كه در مجموع، روش «پرس‌وجو» براي نيل به اين هدف كاراتر است.

در روش «پرس‌و‌جو» اغلب تركيبي از روش‌هاي ديگر نيز به چشم مي‌خورد. اين نوع مطالعه تركيبي از مطالعات ميداني، كتابخانه‌اي، مشاهدات و معاينات محقق اين اثر در سفرهاي متعدد به اين كشور و سرانجام، تحليل مصاحبه‌ها با كارشناسان امور قفقاز، طلاب علوم ديني و دانشجويان، مسافران و زائران اين كشور است.

چاپ نخست كتاب «شيعيان جمهوري آذربايجان» با شمارگان 1500 نسخه، 368 صفحه و بهاي 45000 ريال راهي بازار نشر شد.