به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، «ابوریحان محمدبن احمد بیرونی خوارزمی» بزرگ‌ترین ریاضیدان اواخر قرن چهارم و نیمه نخست قرن پنجم است. وي در سال 320 خورشيدي (362 هجري) در شهر بيرون از توابع خوارزم متولد شد و سال 440 هجري در غزنه ديده از جهان فرو بست.

پدر ابوريحان، ابوجعفر احمدبن علی انديجانی، اخترشناس دربار خوارزم‌شاه در رصدخانه‌ گرگانج بود و مادرش، مهرانه، ماما بود. او ايرانی بود و به زبان‌های عربی، فارسی، سانسكريت، سغدی، سريانی، عبری و تركی چيرگی داشت و نوشته‌هايی به همه اين زبان‌ها از او باقي مانده است.

ابوريحان، شاگرد ابونصر عراقي، ریاضیدان و نقاش نامدار بود و رياضيات و اخترشناسی را از وی آموخت. هنوز 18 سالش نشده بود كه در كوهستان زادگاه خود به رصد ماه پرداخت. وي پس از شكست آل‌عراق به دست مامون، به استرآباد (گرگان) رفت و در پناه قابوس‌بن وشمگير (شمس‌المعالی) قرار گرفت. در سن 20 ـ 21 سالگی «آثارالباقيه عن القرون الخاليه» را نوشت و به قابوس هديه كرد. اين كار از بزرگ‌ترين شاهكارهای تاريخ‌نويسی جهان است. او در اين نوشتار به بررسی مبدا تاريخ و گاه‌شماری ملت‌های گوناگون (ايرانی، يونانی، يهودی، مسيحی و عرب) پرداخته و درباره آيين‌ها و جشن‌های هر يك به تفصيل سخن گفته است. همچنين در بخشی از آن كتاب به بررسی ريشه‌ها و روش «تسطيح كره» نيز پرداخته و راهنمايي‌های شگفت و تازه‌ای برای ترسيم نقشه‌های جغرافيايی به دست داده است.

«منيژه رهبر» كيهان‌شناس و مولف حوزه فيزيك و اخترشناسي، ابوريحان بيروني را از برجسته‌ترين منجمان ايران و سراسر جهان ذكر كرد و افزود: براساس نظريات نجوم از ابتداي تاريخ تاكنون، يك دوره از تاريخ ستاره‌شناسي به «نجوم بطلميوسي»: زمين مركزي و سپس نجوم كوپرنيكي: خورشيد مركزي معروف بوده است و ابوريحان بيروني در فاصله زمين و خورشيد محوري نظريات برجسته‌اي را مطرح كرده است. 

وي درباره فعاليت ابوريحان بيروني در دربار اسماعيليان توضيح داد: بيروني پيش از حمله مغولان به ايران در درباره اسماعيليان فعاليت مي‌كرد كه در حلقه علم و دانش اسماعيليان، كتاب‌ها و آثار ارزشمندي تاليف كرده است. با توجه به اين كه اسماعيليان به دانش اهميت بسيار مي‌داند، داراي كتابخانه‌هاي برجسته بودند و اين امر زمينه را رشد براي دانشمند بزرگ ايراني مهيا كرد. 

از ابوریحان بیرونی، «ماللهند»، که یک اثر بسیار مهم و دارای ارزش جغرافیایی بسیار است، به یادگار مانده است؛ این کتاب مشهور از حیث اشتمال بر اطلاعات مهمی از هندوستان و هندوان در عهد مولف قابل توجه است. این کتاب با چنان دقت و مطالعه عمیق فراهم آمده است که هنوز هم مورد استفاده و در نوع خود از کتب معتبر عالم است. 

«يونس كرامتي»، يك پژوهشگر تاريخ علم و نگارنده مقاله‌اي درباره ابوريحان بيروني با اشاره به اين كه ابوریحان در آثارش، خود را خادم علم می‌خواند و به‌ویژه از این که «توانسته از روزگار کودکی یکسره به خدمت علم درآید» از بخت بلند خود سپاسگزار است، تصريح كرد:‌ به نظر ابوریحان خادم دانش نباید میان شاخه‌های علم جدایی قائل شود، بلکه باید بداند که دانش به طور مطلق، چه ذاتاً و چه نسبت به آگاهی‌هایی که درباره آن به دست می‌آید، پدیده‌ای شریف و نیکوست و جوینده را لذتی ابدی و پیوسته عطا می‌کند.

منيژه رهبر، مولف كيهان‌شناس با تاكيد بر اين كه هنوز از كتاب‌هاي ابوريحان بيروني در علوم گوناگون استفاده مي‌كنند، توضيح داد: يكي از مواردي كه دانشمندان از مطالب ابوريحان بيروني استفاده مي‌كنند، ديدگاه‌ صحيح و درك كامل از علوم زمان بوده است. امروزه با وجود تجربي و در حال تحول بودن علومي نظير فيزيك در سراسر جهان، رهيافت‌ها و الگوهاي بيروني قابل استفاده و راه‌گشاست.

دقت و اصالت نظر بيروني مدیون مطالعات فلسفی بود، اما او در فلسفه پیرو روش متعارف عهد خویش نبود، بلکه به باورهای ویژه و روش جداگانه و ایرادات خود بر ارسطو معتقد بود. وی همچنین از آثار فلسفی هندوان کتبی چون «شامل» را به عربی ترجمه كرد. دانشنامه علوم چاپ مسکو، ابوریحان را دانشمند همه قرون و اعصار خوانده است. در بسیاری از کشورها نام بیرونی را بر دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها و تالار کتابخانه‌ها نهاده و لقب «استاد جاوید» به او داده‌اند. 
 
كرامتي در ادامه يادآور شد: دیدگاه ابوریحان درباره پژوهش‌های علمی موجب شد که وی از پیشگامان پژوهش‌های محض در جهان اسلام باشد. تحقیقات وی درباره احکام نجوم، که خود همواره معتقدان بدان را نکوهش می‌کرد و نیز پژوهش‌های وی درباره تاریخ و آداب و رسوم ملل مختلف، از بارزترین و نخستین نمونه‌های این گونه تحقیقات به شمار می‌رود. تسلط ابوریحان بر زبان‌های فارسی، عربی و سانسکریت، ابزارهای لازم برای کار پژوهشی را برای وی فراهم آورده بود. بررسی برخی آثار وی، به ویژه «الصیدنة» حاکی از آ‎ن است که او از زبان‌های یونانی و سریانی در حد رفع نیاز آگاهی داشته است.

بیرونی گردش خورشید، گردش محوری زمین و جهات شمال و جنوب را دقیقا محاسبه و تعریف کرده است. خورشیدگرفتگی هشتم آوریل سال ۱۰۱۹ میلادی را در کوه‌های لغمان (افغانستان کنونی) رصد و بررسی و ماه‌گرفتگی سپتامبر همین سال را در غزنه مطالعه كرد. 

رهبر با اشاره به تاسيس رصدخانه مراغه توسط ابوريحان بيروني، ‌يادآور شد: در آن دوران، رصدخانه مراغه توسط تمام دانشمندان و بزرگان از سراسر جهان مشاهده و مورد استفاده قرار مي‌گرفت. همچنين با توجه به غيرتخصصي بودن علم در دوران گذشته، ابوريحان بيروني در تمام حوزه‌ها و زمينه‌هاي گوناگون رياضي، مثلثات،‌ نجوم،‌ پزشكي، ‌فلسفه و ساير علوم متبحر بود. 

كرامتي درباره آثار بيروني توضيح داد: آثار ابوریحان بیش‌تر به سبب شیوه پژوهشی وی جلب توجه می‌کند. بررسی آثار مختلف ابوریحان حاکی از آن است که او از نظر شیوه پژوهش بسیار پیش‌تر از روزگار خود و کم و بیش مانند شیوه دانشمندان اروپایی عصر نوزایی بود. همچنين، مهم‌ترین جنبه شخصیت علمی ابوریحان حقیقت جویی و دوری از تعصب و پیروی کورکورانه از عقاید رایج است. به نظر وی تعصب چشم‌های بینا را کور و گوش‌های شنوا را کر می‌کند و انسان را به کاری وا می‌دارد که خرد و دانش آن را گواهی ندهد. 

وي درباره يكي از ويژگي‌هاي فعاليت بيروني درباره آزمون و خطا و استفاده از نظريات قدما، اظهار داشت: بيروني بارها از نظریات دانشمندان پیشین و به‌ویژه ارسطو انتقاد می‌کند. وی به خاطر شیفتگی به رهیافت‌های عینی، حقیقت را تنها در گفته‌ها و نوشته‌ها نمی‌جست و به آزمودن آزمودنی‌ها و مشاهده مستقیم پدیده‌های طبیعی بسیار علاقه‌مند بود.

از جمله آثار و تاليفات ابوريحان بيروني تا شصت و پنجمین سال زندگانی او به 113 کتاب مي‌رسد. این کتب در مسایل مختلف از قبیل هیات، طب، حکمت، حساب، مباحث فیزیکی و عمل آلات مختلف، ازمنه و اوقات، آثار العلویه، احکام نجوم، احادیث، تاریخ، جغرافیا و داروشناسی و عقاید است كه برخي از آن‌ها بدين شرح اند؛

 ـ «التفیهم لاوائل صناعه التنجیم» در دو نسخه عربی و فارسی در علم حساب و هندسه و هیات و نجوم در سال 420 به نام ريحانه دختر خوارزمي.

 ـ «مقالید علم‌الهیئه» به نام ابوالعباس مرزبان بن رستم بن شروین، اسپهبد طبرستان. 

 ـ «الاستیعاب فی صنعه‌ الاسطرلاب» در ذکر بهترین طریقه ساختن اسطرلاب. 

 ـ «القانون المسعودی فی‌الهیئه و النجوم» شامل 11 باب که هر باب به فصول متعدد تقسیم می‌شود. این کتاب حکم دايرةالمعارف بزرگی از هیات و نجوم را دارد و در آن نسبت به اطلاعات قدما اضافات بسیار موجود است. ابوریحان کتاب مذکور را به سلطان محمود غزنوی تقدیم کرده است.

 ـ «الآثار الباقیه» در ذکر تواریخ و اعیاد و ایام مشهوره امت‌هاي مختلف و کیفیت اختلاف تقویم‌ها و بعضی از اصطلاحات نجومی و غیره. این کتاب از نخستين و اهم کتب اسلامی و از جمله اسناد معتبر مولفان اسلامی است.

 ـ «ماللهند من مقوله مقبوله فی‌العقل او مردوده» که ابوریحان آن را در ذکر عقاید و آرا هندوان در باب مسایل فلسفه، نجوم، هیأت، عقاید و قوانین دینی و اجتماعی نوشته است. این اطلاعات برای ابوریحان در سفرهای هند و معاشرت و مجالست با علمای آن دیار و ترجمه مختلف هندوان حتی کتاب بید (= وید= وِدا) و امثال آن‌ها فراهم آمده است.
 
 ـ «الاستخراج الاوتار فی‌الدائره و کتاب‌التسطیح و تبطیح الکور» در مسایل ریاضی. 

ـ «الجماهر فی معرفه‌الجواهر» از جمله كتاب‌هاي پرارزش قدیمي در تحقیق فیزیکی نسبت به جواهر مختلف است و اوزان مخصوص مواد مختلف که ابوریحان در این کتاب تعیین کرده است، به حدی دقیق است که با آخرین تحقیقات درباره آن‌ها منطبق یا بسیار نزدیک به آن‌هاست.
 
ـ «قره الزیجات» کتاب مرجعی که استفاده کننده با کمک آن می‌توانست همه مسايل نجومی زمان خود را حل کند و در آن تاکید بیشتر بر محسبات علمی است تا مباحثات نظری و بدین دلیل شبیه «زیج»‌های اسلامی است.

ـ «قانون» (القانون المسعودی) این کتاب که در میان آثار نجومی بازمانده بیرونی از همه جامع‌تر است، جداول عددی بسیاری را که منجمان و احکامیان قرون وسطی برای حل مسايل متعارف خود لازم داشته‌اند، شامل شده است.

ـ «ممرها» (تمهیدالمستقر اتحقیقمعنی الممر) این کتاب به توصیف پدیده‌های احکامی مختلفی که لفظ ممر (گذر یا عبور) بر آنها اطلاق مي‌شود.

ـ صیدنه (کتاب اصیدنه فی‌الطب)
ـ سدس (حکایه الاله‌المسماه‌السدس الفخر)
ـ تحدید (تحدید نهایات‌الاماکن لتصحیح مسافات المساکن)
ـ چگالی‌ها (مقاله فی‌النسب‌التی بین‌الفلزات و الجواهر فی‌الحیم)
ـ سایه‌ها (افراد‌المقال فی امرالظلال)
ـ وترها (استخراج الاوتار فی‌الدائره)
ـ پاتنجلی

بیرونی بر اثر سفرهای بسیار به هند به زبان‌های هندی و همچنین سانسکریت چیره بود و کتاب‌های مختلفی را از هندی به عربی ترجمه کرد که عبارتند از؛ سیدهانتا، الموالید الصغیر و کلب‌یاره.
او همچنین داستان‌هایی را از پارسی به عربی ترجمه کرده است. از جمله این داستان‌ها می‌توان شادبهر (حدیث قسیم السرور)، عین الحیات، داستان اورمزدیار و مهریار و همچنین داستان سرخ‌بت و خنگ‌بت (حدیث صنمی‌البامیان) را نام برد. 

برای ارج نهادن به این دانشمند ایرانی، یکی از حفره‌های کره ماه در قسمت نیمه تاریک آن با مختصات 94 درجه غربی و 18 درجه جنوبی به نام «حفره‌ بیرونی» به ثبت رسیده است.