جنبه‌های ناپیدای جنگی که هزاران کشته برجای گذاشت/ جنگی که زنان را به کار در کارخانه‌ها کشاند

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- به تازگی کتاب «جنگ جهانی اول» نوشته دیوید اِوِنز با ترجمه بابک محقق از سوی انتشارات فرهنگ جاوید روانه کتابفروشی‌ها شده است. این کتاب پس از انتشار «جنگ سرد» نوشته کرل براین جونز و «آلمان نازی» نوشته مایکل لینچ سومین مجلد از کتاب‌های حوزه تاریخ مجموعه «آستانه» این انتشارات است که با دبیری بابک محقق و مسعود قاسمیان منتشر می‌شود.

«منظره و هنر غرب» نوشته ملکوم اندروز، «عکاسی و بازنمایی» نوشته راجر اسکروتون، «ساختارگرایی و پساساختارگرایی» نوشته استوارت سیم، «هنر ژاپن؛ نگاهی به جزئیات» نوشته جان ریو و «زیبایی‌شناسی و جامعه‌شناسی هنر» نوشته جنت ولف، عناوین شماری از کتاب‌هایی است که با ترجمه محقق تاکنون منتشر شده‌اند.

ویژگی مهم مجموعه «آستانه» در این است که طیف مخاطبان خود را از کسانی انتخاب کرده که تحصیلاتشان بین دو مقطع تحصیلی دیپلم و کارشناسی است. همچنین کتاب‌های این مجموعه برای مطالعه کسانی که رشته غیرمرتبط با موضوعات کتاب‌ها یعنی فلسفه، هنر، ادبیات، تاریخ و... دارند، نیز مناسب است.

مباحث طرح شده در کتاب‌ها چندان پیچیده و تخصصی نیست، اگر هم در مواردی به صورت تخصصی بحث می‌کند، خیلی کوتاه از آن رد شده و سعی می‌کند با مصادیق و یا مثال‌های متعدد، موضوع مورد نظر را برای مخاطب کاملا بشکافد و بفهماند. به مناسبت انتشار کتاب «جنگ جهانی اول» با بابک محقق گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه آن را مطالعه خواهید کرد.

نویسنده کتاب «جنگ جهانی اول» دیوید اِوِنز، تاریخ‌نگار مشهور معاصر است که تاکنون در بیش از بیست کتاب، همچون «روسیۀ استالین»، «ایتالیای موسولینی» و «سال‌های وایمار و رایش سوم» به جنبه‌های گوناگون تاریخ معاصر اروپا پرداخته و پای ثابت برنامه‌های رادیو-تلویزیونی بوده است. به گفته محقق قرار است دو کتاب «روسیه استالین» و «ایتالیای موسولینی» اونز نیز در مجموعه «آستانه» ترجمه و منتشر می‌شوند. ترجمه کتاب «جنگ جهانی دوم» مجموعه تاریخ «آستانه» نیز سال آینده منتشر خواهد شد.

درباره جنگ جهانی اول منابع متعددی به زبان فارسی وجود دارد. مهم‌ترین ویژگی کتاب شما که آن را از سایر منابع متمایز می‌کند، چیست؟

مخاطبان در این کتاب علاوه بر شناخت علل و ریشه‌های اصلی بروز جنگ و نقش طرف‌های درگیر در گذار چهارساله وقایع، با جنبه‌های انسانی و نقش‌آفرینی چهره‌های شاخص حکومتی و نظامی در فراز و فرودهای این دوره تاریک و مصیبت‌بار قرن بیستم آشنا خواهند شد. ساختار کتاب به نحوی است که خواننده را از همان ابتدا به قلب ماجرا می‌برد و با زبانی پرکشش و همدلانه ذهن را از خلال حوادث تاریخی به یافتن پاسخ‌های منطقی بر ابهامات گوناگونی هدایت می‌کند که در یک سده گذشته در تاروپود این رویداد بزرگ تنیده است.

نویسنده در این کتاب سه روایت هم پایه را کم و بیش به موازات یکدیگر پیش می‌برد. نخستین روایت سیر رویدادهای نظامی از رقابت‌های پیدا و پنهان رقبایی است که به جنگ منتهی شد تا بحران فراگیری که تقریباً کل دنیا را تحت تأثیر قرار داد. دومین روایت مجموعه‌ای از تحلیل‌ها درباره امکانات نظامی، نبرد سنگرها، مناسبات فرماندهان و سربازان، شورش‌ها و خودسری‌ها، مردان شجاع و قهرمانان عرصه پیکار، جاسو‌س‌ها و عملیات جاسوسی است و در نهایت سومین روایت جنبه‌های انسانی جنگ است که در آن به نقش زنان، روابط انسانی در گرماگرم نبرد و واکنش هنرمندان، اعم از شعرا، سینماگران و اهالی تئاتر می‌پردازد.

بنابراین می‌توان نگاه خاص نویسنده به سرنوشت انسان‌ها در جنگ و روایت نبردها از این زاویه دید را به عنوان مهم‌ترین ویژگی کتاب معرفی کرد. این روند با کتاب‌هایی که صرفا به روایت رویدادهای جنگ پرداخته‌اند، کمی متفاوت است.

در پنج فصل نخست کتاب در می‌یابیم که جاه‌طلبی و حسادت رقبای بزرگ اروپایی شامل آلمان، بریتانیا، فرانسه، روسیه و اتریش-مجارستان چگونه به بهانه قتل فرانتس فردینانت و همسرش، آتشی برافروخت که دود مسموم آن سراسر کره زمین را درنوردید و میلیون‌ها نظامی و غیرنظامی را در کام مرگ فروبرد. در نخستین روزهای جنگ، شور و شوق جوانان برای دفاع از میهن و مبارزه با خصم بسی مایه امیدواری پادشاهان و دولتمردان و امرای ارتش بود، اما با گذر زمان و فجایع انسانی و مادی که از پی آمد، زیاد شدن تعداد مادران و همسرانی که داغدار شدند و شهرهایی که از آنها جز ویرانه‌ای نماند، دیگر حتی سایه‌ای از آن خوش‌بینی نیز به چشم نمی‌آمد.

استراتژی نابخردانه متفقین در گالیپولی و تنگه داردانل که هدف آن انهدام امپراتوری عثمانی و مآلا افزایش فشار بر قدرت‌های مرکزی، یعنی آلمان و امپراطوری اتریش-مجارستان بود، در نهایت به شکست مفتضحانه قوای بریتانیا و انزک‌ها یعنی نیروهای استرالیایی و نیوزیلندی، انجامید. در جبهه شرق نیز روس‌ها که عملاً با دست خالی رویاروی ارتش اتریش-مجارستان صف‌آرایی کرده بودند نصیبی جز شکست نبردند.

در سه فصل بعد نویسنده از هیاهوی دو جبهه غرب و شرق اندکی فاصله می‌گیرد تا شرحی مفصل و ممتاز درباره جنبه‌های ناپیدای پیکار به دست دهد: سربازگیری، ابزار و امکانات سربازان، سلاح‌های عمده در عرصه نبرد به ویژه نقش تانک و اسب، سنگربندی و زندگی در سنگر، قهرمانان جنگ، اعدام‌ها و شورش‌ها. سپس به 1916 می‌رسیم که صحنه خونین‌ترین و تأسف‌انگیزترین کشمکش‌ها در سُم و وردَن است؛ نبردی که هزاران کشته بر جای گذاشت بی آنکه طرفین نزاع پیروزی قاطعی از آن خود کنند.

این دیدگاه انسانی در توصیف وضعیت پشت جبهه‌های جنگ نیز به شدت خود را نشان می‌دهد. به عنوان مثال نویسنده از فصل 12 شروع به توصیف آن کرده و به بررسی وضعیت زنانی می‌نشیند که در دوران جنگ مجبور به حضور در کارخانه‌ها بودند.

بله، نویسنده در فصل‌های 12 تا 14 بار دیگر به جنبه‌های انسانی و حاشیه‌ای جنگ باز می‌گردد. در پشت جبهه زنان به تدریج جای مردان را در کارخانه‌ها می‌گیرند تا جایی که تبعات اجتماعی آن صرفاً به بیکاری مردانی که فرسوده و بی‌پول به خانه باز می‌گردند ختم نمی‌شود. بسیاری نیز «مخالفان وجدانی» جنگ به شمار می‌روند و برخورد با آنان تنش‌هایی به بار می‌آورد. تورم و کاهش اقلام نیز به نوبه خود عامل نارضایتی است به طوری که چند اعتصاب و تظاهرات با پشتیبانی اتحادیه‌های کارگری به راه می‌افتد. جنگ تبلیغاتی و فعالیت‌های جاسوسی جزء جدایی‌ناپذیر هر جنگی است که در این کتاب فصلی مستقل به آن اختصاص یافته است. همچنین واکنش هنرمندان به آلام و مشقات نبرد که در شعر شاعران برجسته‌ای نظیر رادیرد کیپلینگ و سیگفرید سسون و در آثار سینمایی و کاریکاتورها بازتاب عینی می‌یابد.

چرا نویسنده در این کتاب ارزش زیادی را به نبردهای دریایی و هوایی داده و به توصیف مفصل این نبردها می‌پردازد؟

نقش سرنوشت‌ساز زیردریایی‌ها و حصر دریایی بریتانیا، هجوم به کشتی‌ها بازرگانی آمریکا، به ویژه کشتی لوستنیا، که عاقبت پای آمریکا را به کارزار باز کرد، قابل انکار نیست. همچنین حضور مؤثر جنگنده‌ها و بمب افکن‌ها که تا پیش از این سابقه نداشت و البته «تکخال‌ها»ی افسانه‌ای همچون «مانفرت فون ریختهوفن» که نام خود را جاودانه ساختند، نیز نقش مهمی در وقایع جنگ جهانی اول بازی کردند.

دیدگاه نویسنده درباره علل پایان جنگ جهانی اول چگونه است؟

نویسنده رویدادهای مهم سال 1917 را از عوامل مهم پایان جنگ می‌داند. سال 1917 شاهد دو رویداد مهم است که سرنوشت جنگ را دگرگون می‌‌کند. آمریکا در پی برخی فعل و انفعالات، به ویژه ماجرای تلگرام زیمرمان، با نیروی عظیم نظامی، انسانی و تدارکاتی خود به یاری متفقین می‌آید، اما از سوی دیگر با وقوع انقلاب اکتبر در روسیه، این کشور عملاً جبهه شرق را رها می‌کند. حال زمان آن رسیده تا کار جنگ یکسره شود. نبردهای سنگینی در فرانسه و ایتالیا درمی‌گیرد و قدرت‌های مرکزی رفته رفته عقب می‌نشینند تا این که مقاومت آنان در اواخر تابستان 1918 درهم می‌شکند. در خاورمیانه نیز امپراتوری عثمانی پیش از این فرو پاشیده است زیرا اعراب با دخالت قوای متفقین و به ویژه با نقش‌آفرینی سرهنگ تی. ای. لارنس، ملقب به لارنس عربستان، دست اتحاد داده‌اند تا از یوغ استعمار ترک‌ها رهایی یابند. کتاب با بررسی خسارات جانی، مالی و مادی ممالکِ درگیر جنگ به پایان می‌رسد.

با توجه به فجایع به‌وجود آمده و خسارات مادی و مالی بسیاری که برای طرف‌های درگیر در جنگ جهانی اول به‌وجود آمد و نویسنده در کتاب به آن اشاره کرده است، چرا جنگ دوم جهانی به وقوع پیوست؟ تحلیل نویسنده از این امر چیست؟

جنگ جهانی اول قرار بود پایان‌بخش هر جنگی در آینده باشد، اما مواردی چون نابودی چند امپراتوری عظیم، وقوع انقلاب کبیر روسیه، دست به دست شدن مستعمرات، قدرت گرفتن امریکا، شکل‌گیری چندین و چند کشور جدید بر مبنای اصول چهارده‌گانه وودرو ویلسن، رئیس جمهور امریکا؛ و معاهده ورسای که شروط خفت باری را به ملل شکست خورده تحمیل کرد، منشأ ابهاماتی بود که خواه ناخواه بر پیچیدگی روابط بغرنج طرف‌های درگیر افزود و به همین دلایل بذرهای جنگی به مراتب خانمان سوزتر و فلاکت‌بارتر را در قلب اروپا کاشت تا جنگ جهانی دوم از خاکستر مصائب دو دهه پیشتر زاده شود.