سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در آستانه چهل‌وپنجمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، آیین اختتامیه دومین دوسالانه نشان هدهد سفید، به همت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، چهارشنبه (۱۱ بهمن‌ماه ۱۴۰۲) برگزار می‌شود. به همین بهانه با محمدرضا هراتی، معاون توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور گفت‌وگو کرده‌ایم. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
- شما سال‌ها در صنعت چاپ و نشر فعالیت داشته‌اید؛ هم در انتشارات انقلاب اسلامی و هم در انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آثار خوبی برای کودکان تولید شد. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور چه برنامه‌هایی برای این قشر دارد؟
در ابتدا فرارسیدن سالروز پیروزی انقلاب اسلامی را تبریک عرض می‌کنم. انقلاب اسلامی بزرگ‌ترین اتفاق قرن اخیر است. این انقلاب آثار بسیاری در همه عرصه‌ها بر جای گذاشت که از آن جمله باید به تأثیرات فرهنگی انقلاب اسلامی توجه کرد. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به عنوان مهم‌ترین متولی مقوله کتاب و کتابخوانی، به عنوان یک بازوی مهم انقلاب اسلامی در حوزه فرهنگ فعالیت می‌کند. از آنجا که حدود یک میلیون نفر از اعضای فعال کتابخانه‌ها، کودکان و نوجوانان هستند، این نهاد خدمات متعددی را به این اعضا اختصاص داده و در سال‌های اخیر توجه جدی به حوزه کودک و نوجوان داشته است.
مثلاً کتابخانه‌های تخصصی، ویژه کودک و نوجوان در سراسر کشور راه‌اندازی شده است که با نام «هدهد سفید» فعالیت می‌کنند. عنوان هدهد سفید با الهام از پیشینه اساطیری و قرآنی پرنده هدهد به عنوان مرغی خردمند در داستان حضرت سلیمان و منطق‌الطیر عطار نیشابوری، نشأت‌گرفته از سفیدی برگ‌های کتاب‌ها انتخاب شده است. در کشور ۱۳ باب کتابخانه هدهد سفید وجود دارد. این نوع کتابخانه‌ها مناسب گروه‌های سنی کودک و نوجوان فضاسازی شده است. همچنین اسباب‌بازی و منابع ارزشمندی در کتابخانه‌های هدهد سفید گردآوری شده است. در این کتابخانه‌ها، اقدامات و فعالیت‌های فرهنگی متعددی برگزار می‌شود و تنها موضوع امانت کتاب مطرح نیست. نشست‌های علمی، برنامه‌های فرهنگی، مراسم رونمایی و نقد کتاب، کلاس‌های آموزشی و … مختص قشر کودک و نوجوان در کتابخانه‌های هدهد سفید برگزار می‌شود. انشاءالله قرار است ۹ باب کتابخانه هدهد سفید نیز به زودی راه‌اندازی شود.
- در سایر کتابخانه‌ها چطور؟ آیا فضایی برای استفاده کودکان وجود دارد؟
همه کتابخانه‌ها در سراسر کشور، مجهز به بخش کودک هستند. این بخش مکان مناسبی برای کتابخوانی، بازی و سرگرمی بچه‌هاست؛ یعنی علاوه بر کتاب، لوازم بازی و تفریح کودکان نیز در نظر گرفته شده است. حضور کودکان در این بخش می‌تواند برای والدین هم، فرصت مطالعه در کتابخانه و انس با کتاب را فراهم کند. کتابداران توانمند و همکاران عزیز ما مثل یک مربی حرفه‌ای مسئولیت جذب مخاطب کودک به سمت کتاب را دارند. آن‌ها با ایده‌هایی نو و با صمیمت بچه‌ها را دور خود جمع کرده و با برنامه‌های متنوع فرهنگی، آن‌ها را سرگرم می‌کنند. علاوه‌بر این، برنامه‌های آموزشی نیز برای کودکان در کتابخانه‌ها انجام می‌شود. برنامه‌هایی مثل قصه‌گویی، کاردستی، برگزاری مسابقات نقاشی و کتابخوانی، برگزاری نشست‌ها با حضور نویسندگان، شعرا و تصویرگران کتاب‌های کودک و نوجوان در کتابخانه‌ها و جلسات دیدار با مخاطبان کودک و نوجوان، برگزاری کلاس‌های متنوع آموزشی، با رویکرد توسعه سواد علمی، سواد مهارتی و سواد اجتماعی، برگزاری پویش‌های کتابخوانی، جلسات جمع‌خوانی، بلندخوانی، نمایش‌نامه‌خوانی و … از دیگر فعالیت‌هایی است که در کتابخانه‌ها برای اعضای کودک و نوجوان طراحی و اجرا شده است. لازم است یادآوری کنم که عضویت خردسالان در کتابخانه‌ها، کاملاً رایگان است و حق عضویت کودکان و نوجوانان نیز به صورت نیم‌بها محاسبه می‌شود.
اتاق علم نوجوان در کتابخانه، فضایی است که برای ارائه خدمات به نوجوانان در زمینه علم و فناوری ایجاد شده است. در این اتاق علم، ابزارهای مناسبی برای آزمایشات علمی اعضا فراهم شده است. در این فضا همچنین اعضا می‌توانند بیش از صدها آزمایش مجازی علوم را در پنج حوزه علمی فیزیک، ریاضی، زیست‌شناسی، زمین‌شناسی و شیمی تجربه کنند. ساختکده یکی دیگر از اجزای کتابخانه است که برای نوجوانانی که به ساخت‌وساز، طراحی و خلق چیزهای جدید علاقه دارند ایجاد شده است. این فضاها، به افراد این امکان را می‌دهد تا با استفاده از ابزارهای پیشرفته و تکنولوژی‌های جدید، ایده‌های خود را به واقعیت تبدیل کنند.
باید به محافل ادبی جوانه‌های نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور هم اشاره کنم که با هدف برگزاری نشست‌های متنوع مناسبتی ادبی، معرفی مفاخر و مشاهیر ادبی به کودکان و نوجوانان، شناسایی، معرفی و حمایت از کودکان و نوجوانان مستعد در زمینه ادبی و آموزش صحیح و اصولی این قشر از سال ۱۳۹۸، آغاز به کار کرده است. این محفل از ۶۷۰ محفل ادبی، در ۳۱ استان کشور تشکیل شده است. همچنین باید به محافل قرآنی نهاد اشاره کنم که به تازگی شروع به فعالیت کرده است و اعضای آن اغلب از اعضای کودک و نوجوان هستند و برنامه‌های خوبی نیز از سوی این محفل انجام شده است که از آن جمله می‌توانم به طرح «نور سوختنی نیست» اشاره کنم. این محفل با هدف تبدیل کتابخانه‌ها به پایگاه فرهنگی و اجتماعی و منور کردن فضای کتابخانه به نور قرآن و نهج‌البلاغه و با هدف کشف استعدادهای قرآنی در بین کودکان و نوجوانان شروع به فعالیت کرده است.
- در حوزه تولیدات تصویری و چندرسانه‌ای هم فعالیت دارید؟
بله؛ برنامه تلویزیونی هدهد سفید و برنامه تلویزیونی «نقاشی نقاشی» که از شبکه نهال پخش می‌شوند، برای مخاطب کودک تهیه شده‌اند. در این برنامه‌ها، با هدف‌گذاری مناسب، بچه‌ها با فضای کتابخانه بیشتر آشنا می‌شوند. تلاش ما این است تا با شیوه‌های مناسب، کودکان عزیز را که آینده این سرزمین هستند، به کتاب‌خواندن ترغیب کنیم. علاوه‌بر این، دو شخصیت خانم و آقای کتابدار و همچنین شخصیت هدهد سفید، طراحی شده است. اساساً نشان هدهد سفید، ویژه کودکان و نوجوانان است.
در همین جا باید به کتاب «هدهد سفید» هم اشاره کنم که به همت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور از سال ۱۳۹۷ تولید شده و تاکنون ۱۷ جلد از این مجموعه در اختیار مخاطبان قرار گرفته است. در این کتاب، محتوای مناسب برای گروه‌های سنی کودک و نوجوان تولید می‌شود. آخرین جلد از این کتاب در هفته کتاب و کتابخوانی با حضور نوجوانان کتابخوان رونمایی شد و جلد هجدهم آن نیز قبل از پایان سال، منتشر می‌شود. نکته مهم و درخور توجه در این مجموعه این است که خود بچه‌ها به عنوان نویسنده فعالیت دارند و بخش‌های متنوع آن را مدیریت می‌کنند. آن‌ها برای کتاب «هدهد سفید» شعر، داستان و مطالب متنوع می‌فرستند و با نویسنده‌های محبوب‌شان نامه‌نگاری می‌کنند. در بخش ضمیمه که از جلد ۱۶ به کتاب اضافه شده، با سردبیری چند نوجوان کتابخوان، مطالب بسیار خوبی تولید می‌شود. من شخصاً از مطالعه مطالبی که توسط مخاطبان «هدهد سفید» تولید می‌شود لذت می‌برم. برخی از نوشته‌های آن‌ها واقعاً حرفه‌ای است و نشان می‌دهد که استعدادهای خوبی در سراسر کشورمان در عرصه نویسندگی و خلق آثار هنری وجود دارد. یکی از اهداف این کتاب، پیدا کردن و کمک به پرورش این استعدادهاست.
- شما جشنواره‌هایی هم در زمینه ارائه خدمات فرهنگی به کودکان و نوجوانان راه‌اندازی کرده‌اید. در این‌باره هم توضیح دهید. مثلاً جشنواره قصه‌گویی هم با همین اهداف برگزار شد؟
بله؛ یکی از اهداف آن جشنواره همین است؛ یعنی مخاطب هدف ما در قصه‌گویی، کودکان هستند. یکی دیگر از جشنواره‌هایی که ویژه گروه‌های سنی کودک و نوجوان طراحی شده، جشنواره «نشان هدهد سفید» است که به صورت یک جشنواره دوسالانه برگزار می‌شود و فردا دومین دوسالانه نشان هدهد با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار خواهد شد. اولین دوره این جشنواره، در سال ۹۸ برگزار شد.
- هدف از برگزاری جشنواره دوسالانه هدهد سفید چیست؟
این جشنواره اهداف متعددی دارد. ایجاد باشگاه کتابخوانی و پایگاه کتابخوانان کودک و نوجوانان، شناسایی همزمان کتاب‌های تأثیرگذار و پرطرفدار در رده سنی کودک و رده سنی نوجوان، شناسایی استعدادهای کتابخوانی و اطلاع از ذائقه مطالعاتی کودکان و نوجوانان، شناسایی نقاط ضعف و قوت آثار تولید شده، برنامه‌ریزی در حمایت از جریان تألیف و ایجاد ارتباط بین خوانندگان و نویسندگان از اهداف این جایزه است.
- درباره نحوه امتیازدهی و فرایند برگزاری این جشنواره توضیح می‌دهید؟
فرایند داوری آثار در این دوره از ۱۷ اسفند ۱۴۰۱ شروع شده و تا ۱۰ مرداد ۱۴۰۲ ادامه داشته است و پس از یک دوره تمدید، در اوایل آبان‌ماه به پایان رسید. آثار از بین کتاب‌هایی که بیشترین میزان مخاطب را داشته‌اند انتخاب شد. درواقع مبنای راه‌یابی کتاب‌ها در فهرست اولیه جشنواره، کتاب‌های پرامانت است و ۳۰۰ عنوان کتاب از این فهرست به مرحله داوری راه یافت. مخاطبان این طرح، گروه چندهزارنفره‌ای از داوران کودک و نوجوان، کتابداران و کارشناسان هستند که براساس شاخص‌هایی مثل ارزش‌های ادبی و حرفه‌ای و محتوای کتاب، داوری و امتیازدهی می‌کنند. در نهایت، دو فهرست از ۳۰ کتاب به عنوان محبوب‌ترین کتاب‌ها انتخاب می‌شود. این ۶۰ کتاب توسط گروه کتابخوانان برتر یعنی داورانی که بیشترین امتیاز را کسب کرده‌اند، داوری می‌شوند. در پایان به ۶ کتاب محبوب و برگزیده توسط مخاطبان کودک و نوجوان که بیشترین آرای داوران کودک و نوجوان را کسب کرده‌اند، مدال هدهد سفید اهدا می‌شود. همچنین به داوران برتر هم نشان هدهد سفید اهدا خواهد شد.
- چه شد که تصمیم گرفتید داوری را به کودکان و نوجوانان واگذار کنید؟
همان‌طور که عرض کردم، یکی از اهداف اصلی این جشنواره، شناخت ذائقه مطالعاتی این گروه سنی است. نکته دیگر اینکه، این گروه سنی بسیار توانمند هستند و محتوای خوب و کتاب خوب را می‌شناسند. کودکان و نوجوانان ما بسیار باهوش هستند و توانایی انجام کارهای اثرگذار را دارند. داوری آن‌ها در دوسالانه هدهد سفید هم کار اثرگذاری است و موجب می‌شود که اولاً کتاب‌های خوب شناسایی شوند، دوماً نویسنده‌ها انگیزه بیشتری پیدا کنند و سوما ناشران هم با نقاط ضعف و قوت آثارشان آشنا شوند و برای تقویت تولیدات خود برنامه‌ریزی کنند.
- آیا همزمانی این جشنواره با سال تحصیلی، موجب نشده است که مخاطبان کودک و نوجوان از این طرح استقبال کمتری کنند؟
البته بخشی از این طرح در هنگام تعطیلات تابستانی اجرا شد و در سایر ایام نیز که همزمان با سال تحصیلی بود، به خاطر تداخل‌نداشتن با برنامه‌های ایام مدرسه، الحمدلله مشکلی پیش نیامد. آمار ما نشان می‌دهد که در این دوره نسبت به دوره قبل، آمار مشارکت افزایش داشته است. اساساً فعالیت‌های نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در مسیر تکمیل فعالیت‌های نهاد آموزشی است و تداخلی با برنامه‌های آموزش و پرورش نداشته است.
- در کشور، جشنواره‌های و همایش‌های مختلفی در حوزه فرهنگی برگزار می‌شود که واقعاً جشنواره نشان هدهد سفید در نوع خود بی‌نظیر است. آیا برای آینده این جشنواره فکری کرده‌اید؟ یعنی دورنمای ذهنی شما برای این جشنواره چیست؟
واقعیت این است که چون این جشنواره به صورت دوسالانه برگزار می‌شود، برنامه‌ریزی برای آن به صورت حرفه‌ای صورت می‌گیرد. امیدواریم که با همت مسئولان و استقبال مخاطبان، این جایزه در آینده جایگاه خود را پیدا کرده و مثل جوایزی چون جایزه جلال آل‌احمد و جایزه شهید اندرزگو، اثرگذاری بیشتری داشته باشد. این جشنواره هنوز نوپا است و راهی طولانی در پیش دارد.
- آیا نظردهی داوران محدودیت‌هایی هم دارد؟ یعنی ممکن است نظرات داوران نوجوان را فیلتر کنید؟
خیر؛ هیچ محدودیتی برای داوری در نظر گرفته نشده و دست داوران در داوری کاملاً باز است.
- در مراسم‌های تقدیر در جشنواره‌ها، معمولاً هیئت داوران جوایز را تقدیم می‌کنند. آیا شما بنا دارید در برنامه فردا از نوجوانان برای تقدیر از برگزیدگان به روی سن دعوت کنید؟
بله؛ انشاءالله در برنامه از حضور این عزیزان استفاده خواهیم کرد. البته در استان‌های کشور، این برنامه شروع شده و خوشبختانه استقبال شرکت‌کنندگان و حضور آن‌ها در برنامه هم خوب بوده است.
- نکته‌ای ناگفته باقی مانده است؟
امیدوارم این قبیل فعالیت‌ها با حمایت دستگاه‌های مربوطه و نیز اطلاع‌رسانی همکاران محترم شما در رسانه‌ها، وسعت بیشتری پیدا کند. همین‌جا، جا دارد که از همکاران و کتابداران عزیز در سراسر کشور تشکر کنم. آن‌ها با جان و دل و با شور و شوق بسیاری به اجرای برنامه‌های فرهنگی در کتابخانه‌ها می‌پردازند و درواقع بار اصلی خدمات نهاد به مردم عزیزمان بر دوش این قشر زحمت‌کش است. برایشان آروزی سلامتی دارم.
