حجت‌الاسلام والمسلمین ابراهیم کلانتری در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، تبیین رمز ماندگاری قرآن در بستر زمان را از مهم ترین عوامل بررسی تطبیق نیازهای روز بشر با قرآن دانست و عنوان کرد: یکی از مهم‌ترین رمزهای ماندگاری قرآن در بستر زمان مساله «بطون قرآن» است، به این معنا که آیات قرآن دارای بطن‌ها متعددی است. بنا‌به فرمایش پیامبر اسلام(ص) هر آیه‌ای بطنی دارد و آن بطن نیز دارای بطونی است و گاهی هر آیه تا هفتاد یا هفتصد بطن را دربرمی‌گیرد. این موضوع تاکید بر کثرت بطون آیات قرآن دارد. بنابراین، یکی از عواملی که می‌تواند متنی را در بستر زمان حفظ کند، گستردگی آن است. 

وی ادامه داد: وجود بطن‌های متعدد در قرآن به این دلیل است که نازل کننده قرآن به همه اسرار هستی مسلط است. پس یکی از مهم‌ترین دلایل ماندگاری قرآن «ذوبطون» بودن آیات قرآن است. یکی دیگر از عوامل ماندگاری نیز پیوند مستمر قرآن با عترت است، به این دلیل که در کنار این وحی آسمانی انسان‌های کامل و آگاه به اسرار وحی حضور دارند تا بتوانند قرآن را در بستر زمان به نطق دربیاورند و به برداشت‌های مختلف اجازه انحراف ندهند. پیوند مستمر قرآن و عترت موضوع مهمی است که پیامبر اکرم(ص) در آیات فراوانی همچون حدیث ثقلین تاکید فراوانی روی آن داشته‌اند. بنابراین، نه قرآن بدون عترت جوابگوی بشر است و نه عترت بدون قرآن.

عضو هیات علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران افزود: یکی از دیگر عوامل ماندگاری قرآن «اصل اجتهاد روش‌مند» در آیات قرآن است. قرآن کریم در آیه 122 سوره توبه اصل «تفقه در دین» را پایه‌گذاری و در این آیه مطرح می‌کند که واجب است عده‌ای از مومنین از هر قوم و گروهی به عنوان متخصص دین تربیت شوند تا بتوانند نقش پیامبران را که نظارت بر مفاهیم دینی بوده‌اند، ایفا کنند.

نویسنده کتاب «قرآن و نیازهای زمان» با بیان این‌که اصل تفقه در دین در بستر زمان اهمیت بیشتری پیدا کرده است، گفت: دستاوردهای علمی جهان و پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی جهان منجر می‌شود که بشر نیازهای جدید دینی پیدا کند. فقهای زمان‌شناس نیز در پرتو اصل اجتهاد احکام و دستورالعمل‌های جدیدی را از آیات وحی استخراج می‌کنند. این استخراج باعث می‌شود آموزه‌های دین به طور مداوم بازسازی و متناسب با نیازهای بشر شوند. بنابراین، قرآن کریم هم نیازهای هزار و 400 سال پیش بشر را پاسخ داده و هم با توجه به تغییر زندگی بشر قادر به پاسخ‌گویی به نیازهای انسان مدرن است و انسان امروزه همچنان می‌تواند با مراجعه به آیات وحی برای زندگی خود دستورالعمل‌هایی را استخراج کند. 

رییس نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاه تهران در پاسخ به این سوال که «قرآن در ظاهر با صفت ثبات و محدودیت است، پس چگونه می‌تواند پاسخگوی نیازهای معیشتی ومعرفتی انسان‌ها در همه عصرها و نسل‌ها باشد؟» گفت: در حقیقت شش هزار و 236 آیه به لحاظ کمی در قرآن وجود دارند. تعداد آیات و سوره‌های قرآن نشان‌دهنده ثبات و محدودیت قرآن است اما باید توجه کرد که بطون مختلف قرآن در پرتو پیوند با عترت طاهره و اجتهاد روش‌مند استخراج می‌شوند و به صورت مسایل روز در اختیار بشر قرار می‌گیرند.

کلانتری اظهار کرد: امام صادق(ع) در روایتی قرآن را به خورشید تشبیه کرده‌اند. انسان در نگاه نخست می‌پندارد که خورشید همان خورشید ابتدای خلقت است، در حالی که خورشید به طور دائم انرژی جدیدی به هستی ارسال می‌کند، همان‌گونه که انسان نیز دچار تغییر شده است و انسان امروزه خصوصیات انسان ابتدای خلقت را ندارد. انسان امروز در پرتو تابش این خورشید قرار گرفته است. این خورشید به ظاهر ثابت است اما در هر لحظه انرژی جدیدی را به بشر عرضه می‌کند. انرژی خورشید دیگر انرژی گذشته نیست اما از همین خورشید ثابت انرژی جدیدی استخراج می‌شود و زندگی بشریت در پرتو نور همین خورشید تازه و جدید می‌شود. در حقیقت، در سیر تحول زندگی بشر انرژی جدیدی از قرآن به این زندگی تابیده می‌شود و آموزهای جدیدی از قرآن وارد زندگی انسان‌ها می‌شود که همه این تحولات و زایش در پرتو بطون قرآن و پیوند قرآن و عترت و اجتهاد روش‌مند در آیات قرآن حاصل می‌شود.

نویسنده کتاب «فوق طبیعت» در پاسخ به این سووال که «تفسیر اجتماعی قرآن چه کمکی به انطباق مفاهیم قرآن با مسایل اجتماعی روز می‌کند؟» گفت: تفسیر اجتماعی قرآن ناظر به نیازهای اجتماعی انسان است. به عنوان مثال، هر جامعه‌ای به یقین نیازمند یک ساختار سیاسی و این ساختار دربرگیرنده سطوح و نیازهای مختلف سیاسی جامعه است. زمانی که ما از تعبیر تفسیر اجتماعی استفاده می‌کنیم، منظور این است که تفسیری صورت بگیرد که آیات مرتبط با نظام اجتماعی بشر را متناسب با نیازها و پیشرفت‌های امروز بشر دربر داشته باشد. به عنوان مثال، در جامعه امروز بشر وسایل ارتباط‌‌جمعی گسترده‌ای وجود دارد. باید به این نکته توجه شود که آیا در پرتو آیات وحی می‌توانیم از این تکنولوژی مدرن استفاده کنیم و چگونه باید استفاده کنیم و مخاطرات و فواید استفاده از این وسایل ارتباط جمعی را بشناسیم؟ زمانی که به آیات اجتماعی قرآن می‌نگریم، می‌توانیم دستورالعمل‌ها را از قرآن استخراج و برای همه زمینه‌های اجتماعی حدودی را مشخص کنیم. 

دانشیار دانشگاه تهران در پاسخ به این سووال که «دین مجموعه‌ای از معارف ثابت است، آیا می‌تواند پاسخ‌گوی نیازهای متغییر بشر باشد؟» گفت: دین یعنی اسلام و اسلام فراتر از قرآن است و در برگیرنده قرآن، سنت پیامبرگرامی اسلام (ص)، سنت ائمه معصومین(ع) و بخشی از کتاب‌های دینی، فقهی و تفسیری است و مسلم است که همه این موضوعات می‌توانند با تاکید بر به‌روز رسانی مفاهیم پاسخگوی نیازهای بشر باشند و این موضوع مهم تنها با قدرت اجتهاد روش‌مند توسط متخصصان دین اتفاق می‌افتد.

کلانتری یادآورشد: همه تلاش متخصصان دین این است که بتوانند دین را در بستر زمان متناسب را نیازهای بشر عرضه کنند. ضمن این که نباید فراموش کنیم اسلام متناسب با فطرت بشر است و در اسلام عقل به عنوان ابزاری مهم برای کشف دین در اختیار انسان قرار گرفته است. در زندگی بشر همه چیز در حال تغییر و نوزایی است و همه این تغییرات در پرتو عقل و علم بشر صورت می‌پذیرد. عقل یکی از منابع دین است. 

این عضو هیات علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران در ادامه عنوان کرد: شهید مطهری بحث‌های متعددی درباره اسلام و مقتضیات زمان دارد، بر این مبنا که دین اسلام چگونه می‌تواند با نیازهای زمان منطق شود. شهید مطهری دخالت دادن عقل در استنباط دین، مطابق داشتن با فطرت، وجود احکام متغییر در کنار احکام ثابت، قواعد ‌کنترل کننده احکام، ابزار امامت و حاکمیت قوه حاکمه اسلام در کنار یکدیگر را از عوامل تطبیق اسلام و قرآن با نیازهای زمان می‌داند.