سرویس فرهنگ و نشر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست تخصصی «بررسی مسائل صنعت کتاب ایران» با حضور پژوهشگران، مدیران نشر، فعالان صنفی و پیشکسوتان حوزه کتاب برگزار شد. این نشست با هدف ایجاد فهم مشترک از چالشهای ساختاری نشر و گشودن باب گفتوگوی تخصصی میان بازیگران زنجیره کتاب شکل گرفت.
در ابتدای این نشست، زینب زینالدینی، پژوهشگر و نویسنده حوزه مسائل صنعت کتاب ایران و دبیر این نشست تخصصی، در آغاز برنامه با تأکید بر جایگاه بنیادین صنعت کتاب در جامعه ایرانی گفت: صنعت کتاب در ایران صرفاً یک فعالیت اقتصادی یا فرایند تولیدی نیست، بلکه بخشی زنده، پویا و تعیینکننده از فرهنگ، هویت و حافظه تاریخی جامعه ایرانی به شمار میرود. به گفته او، این صنعت در طول دههها و سدهها بستری برای شکلگیری اندیشه، انتقال دانش و تکوین جریانهای فکری، اجتماعی و فرهنگی بوده و بدون توجه به آن، فهم مسیر فرهنگی ایران ممکن نخواهد بود.
وی با بیان اینکه اهمیت صنعت کتاب تنها به کارکرد فرهنگی آن محدود نمیشود، افزود: این حوزه پیوندی مستقیم و ناگسستنی با اقتصاد فرهنگ، گردش آزاد اطلاعات و کیفیت زیست فرهنگی جامعه دارد و پرداختن به مسائل آن مستلزم نگاه جامع، سیاستگذاری دقیق، حمایت هدفمند و گفتوگوی مستمر میان همه بازیگران زنجیره نشر است.
زینالدینی در ادامه با اشاره به گزارش خود درباره مسائل صنعت کتاب ایران که در سال ۱۴۰۲ توسط گروه سیاستپژوهی و تحلیل داده نمافر منتشر شد، گفت: چکیدهای از مهمترین مسائل این صنعت را بر پایه دادهها، آمارها و تحلیلهای میدانی، خدمت شما ارائه میکنم و پس از ارائه مسائل، در خدمت عزیزانی خواهیم بود که بهعنوان اظهارنظرکنندگان و متخصصان، در زمان تدوین گزارش با آنان گفتوگو شده است. این افراد تحلیلها، نکات تکمیلی و نقدهای خود را مطرح خواهند کرد و شامل عباس حسینینیک، پژوهشگر حقوق مالکیت فکری و مدیرمسئول انتشارات مجد، علی محمدپور، عضو هیئتمدیره اتحادیه تولید و نشر محتوا در فضای مجازی و مدیرعامل مؤسسه شبکه دانش همگانی «دانی» و ساره گودرزی، روزنامهنگار تخصصی حوزه چاپ و نشر خواهند بود.
زینالدینی در تشریح محورهای این گزارش گفت: نخستین محور، حوزه «مخاطب و مصرف» است. در این بخش، چهار چالش اساسی شناسایی شده است؛ پایین بودن سرانه مطالعه در جامعه، کاهش قدرت خرید کتاب و خروج آن از سبد مصرف فرهنگی خانوار، عدم دسترسی کافی و عادلانه به کتاب فیزیکی در بسیاری از مناطق کشور، و نبود دادهها و اطلاعات دقیق برای شناخت ذائقه، نیازها و الگوهای مصرف مخاطبان کتاب.
وی محور دوم را «بازار و فروش» معرفی کرد و افزود: توزیع نامتوازن کتابفروشیها در کشور، ضعف ساختاری و لجستیکی سیستم پخش کتاب، کمبود زیرساختهای حرفهای و پایدار برای کتاب الکترونیک و صوتی، و ضعف ارتباط نظاممند نشر ایران با بازارهای بینالمللی، از مهمترین مسائل این حوزه محسوب میشوند.
به گفته نویسنده گزارش «مسائل صنعت کتاب ایران»، محور سوم به «آموزش، پژوهش و محتوا» اختصاص دارد؛ بخشی که در آن ضعف در تدوین پژوهشهای علمی و کاربردی مرتبط با نشر، خلأ آموزشهای تخصصی متناسب با نیاز واقعی بازار کتاب، و کمتوجهی به نقش کلیدی ویراستار در ارتقای کیفیت محتوای نشر، بهعنوان چالشهای جدی مطرح شده است.
چهارمین محور گزارش به «ترویج و گفتمانسازی» میپردازد، زینالدینی در اینباره توضیح داد: بهروز نشدن کتابخانههای عمومی، ضعف تولید برنامههای مستمر، اثرگذار و جریانساز رسانهای درباره کتاب، و همچنین ضعف برنامهریزی محتوایی و اجرایی در نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران، از چالشهای اصلی این حوزه به شمار میروند.
وی محور پنجم را «تولید و اشتغال در صنعت کتاب» دانست و تأکید کرد: بیثباتی محیط کسبوکار نشر، رقابت نابربر میان ناشران دولتی و خصوصی و تعدد ناشران دارای مجوز اما غیرفعال، از جمله عواملی هستند که هم به کیفیت تولید و هم به پایداری اشتغال در این صنعت آسیب جدی وارد کردهاند.
محور ششم گزارش به «تأمین مالی» اختصاص دارد؛ جایی که هدفمند نبودن یارانههای کتاب و نوسانات شدید و افسارگسیخته قیمت کاغذ، فشارهای مستمر و جدی بر ناشران و کتابفروشان وارد کرده است. در نهایت، محور هفتم به «نظارت و ارزیابی» میپردازد. ضعف قوانین مرتبط با حق مؤلف، نبود چارچوب مشخص و شفاف برای ممیزی، و فقدان یک تشکل صنفی منسجم، مستقل و قدرتمند، از مهمترین موانع سامانیافتگی صنعت کتاب ایران عنوان شده است.
زینب زینالدینی در پایان تأکید کرد: طرح این ۲۲ مسئله با هدف ایجاد فهم مشترک، گشودن باب گفتوگوی تخصصی و هموار کردن مسیر تصمیمسازی آگاهانه در حوزه نشر انجام شده است؛ مسیری که بدون شنیدن صدای فعالان میدانی، ناشران و پیشکسوتان صنعت کتاب، کامل نخواهد شد.
بررسی مسائل حقوقی، تشکلها و شبکه توزیع در نشر ایران
در ادامه نشست، سید عباس حسینینیک، پژوهشگر حقوق مالکیت فکری و مدیرمسئول انتشارات مجد، با تأکید بر ضعف جدی پژوهش در حوزه حقوق نشر گفت: در جامعه نشر ایران هنوز پژوهش علمی، منسجم و مسئلهمحور در حوزه حقوق نشر شکل نگرفته است. انتظار حل مشکلات بدون پشتوانه پژوهشی و حقوقی، انتظاری نادرست است.
وی با بیان اینکه حل مسائل اجتماعی بدون حل مسئله حقوق و قانون ممکن نیست، افزود: همانطور که خانواده بدون تعریف حقوقی فرو میپاشد، حوزه نشر نیز بدون قانون کارآمد دچار تنش و اختلال میشود.
حسینینیک با اشاره به سابقه قانون حمایت از مؤلفان و مصنفان مصوب ۱۳۴۸ تصریح کرد: این قانون برخلاف برخی تصورات، نهتنها ضعیف نیست، بلکه منطبق با کنوانسیونهای بینالمللی تدوین شده و ظرفیت پوشش آثار دیجیتال و فضای مجازی را نیز دارد؛ مشکل اصلی، ضعف ضمانت اجراها و مجازاتهای بازدارنده است.
وی تأکید کرد: مطالبه اصلی فعالان نشر باید اصلاح قوانین موجود باشد، نه تدوین قوانین جدید و پرحجم که عملاً قابلیت اجرا ندارند.
ضرورت تشکلهای مستقل فرهنگی
این پژوهشگر حقوق مالکیت فکری، دومین مسئله بنیادین نشر را ضعف تشکلیافتگی دانست و گفت: نشر یک فعالیت فرهنگی است، نه صرفاً صنفی. اتحادیههای موجود، که بر اساس الگوی صنوف خدماتی طراحی شدهاند، توان سیاستگذاری فرهنگی ندارند.
او با مقایسه نشر با سینما و مطبوعات افزود: نشر نیازمند تشکلی بالادستی، قدرتمند و مستقل شبیه خانه سینما یا نظامهای حرفهای است. بدون پشتوانه سازمانی قوی، هیچ مطالبهای به نتیجه نمیرسد
خلأ نماینده نشر در اصلاحات حقوقی دیجیتال
علی محمدپور، عضو هیئتمدیره اتحادیه تولید و نشر محتوا در فضای مجازی نیز با اشاره به اصلاح قانون تجارت الکترونیک گفت: کمیسیون حقوقی ویژهای برای این اصلاحات تشکیل شده، اما متأسفانه نمایندهای از حوزه محتوا و نشر در آن حضور ندارد؛ این در حالی است که بخش مهمی از تجارت الکترونیک به کتاب، نشر دیجیتال و محتوای فرهنگی مربوط میشود.
وی افزود: سهم کتاب الکترونیک و صوتی بهشدت به کتاب چاپی نزدیک شده و امروز کتاب صوتی حدود ۵۰ درصد بازار رسمی نشر دیجیتال را در اختیار دارد، اما بازار غیرقانونی با سرعتی بهمراتب بیشتر در حال رشد است. بدون اصلاح قوانین، تقویت ضمانت اجراها و ایجاد زیرساخت توزیع مکانیزه، نسبت بازار غیرقانونی به بازار رسمی بهسرعت افزایش خواهد یافت.
نقش رسانه و گفتمانسازی
در بخش دیگر این نشست، ساره گودرزی، روزنامهنگار و فعال حوزه کتاب، بر نقش رسانهها در ترویج کتابخوانی تأکید کرد و گفت: ما از افزایش سرانه مطالعه صحبت میکنیم، اما گفتمان پایدار رسانهای نداریم. تجربه دورهها و رویدادهای مختلف نشان میدهد که کتابخوانی با برنامههای مقطعی و مناسبتی ترویج نمیشود.
وی با بیان اینکه طی سالهای اخیر صفحه کتاب بسیاری از رسانهها حذف شده و جای خود را به صفحات آگهی دادهاند، افزود: در این میان اما حضور چهرههای محبوب و پرهیز از تکصدایی، نقش مهمی در جذب مخاطب دارد؛ اما متأسفانه در رسانهها شاهد فرصتسوزی و حتی ستارهسوزی هستیم.
گودرزی با طرح این موضوع که رسانهها باید میان کتاب و روزمره یک پل ایجاد کنند، ادامه داد: رسانه زمانی میتواند مردم را به کتابخوانی سوق دهد که کتاب را نه یک وظیفه، بلکه یک نیاز، لذت و ابزار رشد فردی و اجتماعی نشان بدهد و در این میان برنامهسازیهای مستمر و مدام در رسانههای مکتوب، صوتی و تصویری میتواند تا حد زیادی در این حوزه موثر باشند.
وی همچنین بر غفلت جامعه نشر از ظرفیت رسانهها برای معرفی تازههای نشر تاکید کرد و گفت: در یک جمعبندی کلی میتوان گفت برنامهها و اقداماتی که تاکنون انجام شده است، تعدادشان کم بوده و اغلب استمرار نداشتهاند و موفقترین نمونهها آنهایی بودهاند که کتاب را ساده و انسانی معرفی کردهاند، از لحن شعاری پرهیز کردهاند، به سلیقه مخاطب احترام گذاشتهاند.
در بخش پایانی نشست نیز، پیشکسوتان و فعالان صنعت نشر و کتاب درباره گفتوگوی تخصصی پیرامون مسائل مطرح شده در گزارش پرداختند.
محمدرضا سالکی، مدیر نشر کاگو در سخنانی با بیان اینکه با توجه به تحولات جهانی اقتصاد دانشمحور و تأثیر عوامل دیجیتال و اقتصادی، صنعت نشر به عنوان یکی از ارکان کلیدی فرهنگ و آموزش، در حال گذار از چالشها و فرصتهای متنوع است، گفت: در سطح جهانی، بازار نشر با تمرکز بر تنوع فرمتها و فناوریهای نوین، رشد متوسطی را تجربه میکند، در حالی که در خاورمیانه، سرمایهگذاریهای دولتی و رشد دیجیتال عامل محرک هستند.در ایران، عوامل اقتصادی داخلی مانند تورم و نوسانات ارزی، بر تولید و مصرف کتاب تأثیر گذاشتهاند.
وی با اشاره به منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، ادامه داد: بازار کتاب در سال ۲۰۲۴ به ارزش ۱۱.۵ میلیارد دلار رسیده و با نرخ رشد سالانه ۳.۱ درصد تا ۲۰۳۳ ادامه خواهد یافت که عمدتاً به دلیل سرمایهگذاریهای دولتی مانند ویژن ۲۰۳۰ عربستان سعودی است.
سالکی درباره وضعیت نشر ایران نیز گفت: صنعت نشر با چالشهای اقتصادی روبرو است و کتاب به کالایی لوکس تبدیل شده است، افزایش قیمتها (به دلیل تورم و نوسانات ارزی) تقاضا را کاهش داده است و میتوان گفت که در ایران، پنج سال گذشته با افزایش سه برابری قیمت کتاب همراه بوده است.
به گفته وی، در سال ۲۰۲۵، ترندهای جهانی بر محور فناوری و مخاطبمحوری استوارند و بازگشت به کتابهای کاغذی، فروش مستقیم توسط نویسندگان، و تنوع محتوا (مانند ژانرهای سیاسی و خلاصه کتابها) نیز رو به افزایش است و پیشبینی میشود بازار تا ۲۰۳۰ به ۱۵۶ میلیارد دلار برسد.
مدیریت ناپایدار و سیاستگذاری ناکارآمد
عبدالعظیم فریدون، مدیرمسئول انتشارات محراب قلم، با انتقاد از بیثباتی مدیریتی در حوزه فرهنگ گفت: مشکل اصلی نشر، نبود راهبرد و راهبری روشن است. ناشر امروز با ابهام در مالیات، بیمه، قیمت کاغذ و فروش مواجه است و در چنین فضایی، صرفِ ادامه فعالیت خود یک موفقیت محسوب میشود.
وی تأکید کرد: در شرایطی که فساد ساختاری در اقتصاد وجود دارد، سالم کار کردن در حوزه فرهنگ بسیار دشوار است و ناشرانی که همچنان تولید میکنند، شایسته قدردانیاند.
خسروی، رئیس انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی نیز با اشاره به تجربیات خود در حوزه نشر و آموزشوپرورش گفت: برخی از مسائل صنعت کتاب حتی برای فعالان باسابقه هم گاهی باعث سردرگمی میشود. تجربه کشورهای دیگر مانند ژاپن مثال خوبی است، اما اجرای آنها در خاورمیانه و ایران نیازمند سرمایه عظیم و زیرساختهای مناسب است.
وی افزود: آدمهای متخصص باید در سیستم نگه داشته شوند و فضای مناسبی ایجاد شود تا پژوهشگران، ناشران و فعالان فرهنگی بتوانند حرکت کنند. فناوری برای اجرا زمین و زیرساخت نیاز دارد و تیمهای چندرشتهای شامل روانشناس، جامعهشناس، پزشک و حقوقدان، ضروری هستند.
همچنین محمد طوسی، مسئول پخش آثار، به بحران قاچاق کتاب در شبکه توزیع اشاره کرد و گفت: بخش قابلتوجهی از کتابهای پرفروش عرضهشده در برخی کتابفروشیها، نسخههای افست و قاچاق هستند که با تخفیفهای ۷۰ تا ۸۰ درصدی توزیع میشوند. بدون ایجاد زیرساخت ملی، شفاف و یکپارچه برای توزیع و اتصال پلتفرمها، پخشکنندگان و کتابفروشیها، کنترل این وضعیت ممکن نیست.
نظر شما