سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نیروانا مهرآیین، کارشناس فقه و حقوق اسلامی و متخصص حقوق بین‌الملل: صنعت نشر در ایران، همواره یکی از ارکان اساسی تمدن ایرانی بوده و در مسیر خود تحولاتی عظیم را پیموده است. این صنعت از دوران‌های دور تا امروز، با گذر از مراحل مختلف، روند پُرچالش و پویایی را طی کرده است که در آن همواره سنت و مدرنیته در کنار یکدیگر رشد کرده‌اند. این صنعت که درگذشته نه‌چندان دور به عنوان یکی از عوامل مهم در شکل‌دهی به اندیشه‌ها، فرهنگ و هویت ملی ایران شناخته می‌شد، امروزه در مواجهه با دنیای دیجیتال و جهانی شدن با چالش‌ها و فرصت‌های نوینی روبه‌رو است. این مسیر پُر از پیچ و خم از دوران‌های گذشته تا امروز، بازتابی از مواجهه همزمان با سنت و مدرنیته است؛ جایی که هر مرحله از تحولات نشر، انعکاس‌دهنده نیازهای اجتماعی، فرهنگی و فناوری‌های زمانه خود بوده است.
عصر کتاب‌های خطی: آغاز نشر در ایران
قبل از ورود چاپ به ایران، فرآیند انتشار کتاب‌ها به‌طور کامل وابسته به هنر خطاطی و نسخه‌برداری دستی بود. کتب در این دوران، به‌ویژه در میان نخبگان و افراد تحصیل‌کرده جامعه منتشر می‌شدند و این فرآیند برای هر اثر به‌صورت اختصاصی و وقت‌گیر انجام می‌شد. کتاب‌ها معمولاً در کتابخانه‌ها و مدارس علمی نگهداری می‌شدند و دسترسی به آن‌ها به‌دلیل هزینه‌های بالای تولید محدود بود. خطاطی به‌عنوان یک هنر اصیل ایرانی در این دوران، نقش مهمی در انتقال دانش ایفا می‌کرد و کتب دست‌نویس نماد فرهنگ غنی و میراث علمی جامعه ایرانی بودند.
این دوران به‌نوعی دوره تولید آثار با دقت و ظرافت بسیار بود که ارزش‌های فرهنگی و تاریخی بسیاری را در دل خود جای داده است. در این مرحله، کتاب‌ها عموماً در محدوده‌ای خاص تولید می‌شدند و جامعه در دسترسی به آن‌ها محدودیت داشت. یکی از نمونه‌های برجسته کتب خطی در ایران، آثار شاهنامه فردوسی است که از دیرباز به‌صورت دستی نوشته و تکثیر می‌شد. این کتاب عظیم که تاریخ و فرهنگ ایران را در قالب داستان‌ها و افسانه‌های حماسی روایت می‌کند، به‌دست کاتبان مختلف در دوره‌های زمانی گوناگون نوشته شد و بسیاری از نسخه‌های آن با خط‌های زیبا و ظریف در کتابخانه‌های مهم ایران نگهداری می‌شد.
شاهنامه، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آثار ادبی ایران، ابتدا در دوره‌های مختلف به‌صورت دستی نوشته می‌شد و این امر سبب شد که کتاب‌های خطی آن در دسترس قشر خاصی از جامعه مانند درباریان، علمای دینی و نخبگان قرار گیرد. یکی از ویژگی‌های برجسته کتب خطی ایران، کیفیت بالا و دقت در نوشتار بود. در این دوران، خطاطان ایرانی با هنر خود توانستند کتاب‌ها را در خط‌های مختلف مانند نستعلیق و شکسته‌نستعلیق بنویسند که هرکدام از این خطوط به‌عنوان یک هنر در دوران خود شناخته می‌شدند. کتاب‌های دست‌نویس نه‌تنها از نظر محتوایی ارزشمند بودند، بلکه از جنبه زیبایی‌شناسی نیز در حد بالایی قرار داشتند. علاوه بر این، کتاب‌های خطی عمدتاً در کتابخانه‌های خاص یا در دربارها نگهداری می‌شدند و تنها افراد خاصی می‌توانستند به آن‌ها دسترسی داشته باشند.
به‌عنوان مثال، در دربار صفوی، کتاب‌های خطی به‌عنوان گنجینه‌ای ارزشمند شناخته می‌شدند و در اختیار شاهان و درباریان قرار داشتند. این کتاب‌ها معمولاً در اتاق‌های ویژه‌ای نگهداری می‌شدند که برای مراقبت از آن‌ها تدابیر خاصی در نظر گرفته شده بود. این امر نشان‌دهنده اهمیت فرهنگی و اجتماعی کتاب‌های خطی در دوران‌های گذشته ایران بود.
ورود چاپ: تحول صنعت نشر
در اواخر قرن ۱۹ میلادی و اوایل قرن ۲۰، با ورود صنعت چاپ به ایران، تغییرات شگرفی در نحوه تولید و انتشار کتاب‌ها ایجاد شد. چاپخانه‌ها در این دوران اولین گام‌های صنعت نشر مدرن را برداشتند و باعث شدند تا کتب به‌صورت انبوه منتشر شوند. این تحول موجب شد که کتاب‌ها دیگر تنها در اختیار گروه‌های خاصی از جامعه قرار نداشته باشند و به‌طور گسترده‌تری در دسترس عموم قرار بگیرند. این تغییر در نشر، تأثیرات عمیقی بر فرهنگ و آگاهی اجتماعی ایران داشت. چاپ کتاب‌ها باعث گسترش دانش و تبادل اطلاعات در بین مردم شد و این روند به‌ویژه در دوران مشروطه به اوج خود رسید.
در این دوران، روشنفکران، دانشمندان، و فعالان سیاسی با استفاده از نشریات و کتاب‌ها توانستند افکار و ایده‌های جدیدی را درباره حقوق بشر، دموکراسی، آزادی‌های فردی و حقوق زنان به جامعه معرفی کنند. این مباحث که پیش از آن در ایران ناشناخته بودند یا در حد اندک مطرح می‌شدند، اکنون از طریق نشریات به بحث عمومی تبدیل شدند، یکی از مهم‌ترین ابزارهای انتقال افکار جدید در دوران مشروطه، مطبوعات و روزنامه‌ها بودند.
روزنامه‌هایی همچون «قانون»، «توفیق»، «حبل المتین» و «فتح» که توسط روشنفکران و فعالان مشروطه‌خواه تأسیس شدند، به سرعت در جامعه گسترش یافتند و محتوای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خود را به مردم رساندند. این روزنامه‌ها نه‌تنها اخبار و اطلاعات مربوط به تحولات سیاسی و اجتماعی را منتشر می‌کردند، بلکه مقاله‌ها و مقالاتی درباره مفاهیم دموکراسی، عدالت، آزادی و حقوق مدنی منتشر می‌کردند که در آن زمان برای بسیاری از ایرانیان جدید و حتی انقلابی بود.
دوران مدرن و تحولات اجتماعی
پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، صنعت نشر با تحولاتی جدید روبه‌رو شد. در این دوره، بیشتر توجه‌ها به نشر آثار ادبی، علمی و فرهنگی بود و نشر کتاب‌ها با رعایت چارچوب‌های خاص فرهنگی و اجتماعی انجام می‌شد. در این دوران، نیز همچنان نشر در ایران به‌عنوان ابزاری برای انتقال دانش و آگاهی اجتماعی مطرح بود. از سوی دیگر، در این سال‌ها، نه‌تنها مسائل فرهنگی در نشر کتاب‌ها در اولویت قرار داشت؛ بلکه در کنار آن نشر در ایران در جهت پاسخگویی به نیازهای جامعه به اطلاعات و آگاهی‌های جدید نیز حرکت می‌کرد. نشر کتاب‌ها و نشریات با رعایت موازین فرهنگی و ارزش‌های جامعه ایرانی، همچنان به روند خود ادامه داد. یکی از نخستین تحولات در صنعت نشر پس از انقلاب اسلامی، توجه بیشتر به تولید و نشر آثار دینی، فرهنگی و اسلامی بود.
بعد از انقلاب، با هدف بازسازی فرهنگی جامعه و تأکید بر اصول اسلامی، به‌ویژه در زمینه‌های دینی و تاریخی، تلاش‌های فراوانی برای چاپ کتاب‌ها و نشریات با محتوای اسلامی شد. در این دوران، نشر آثار مرتبط با تاریخ اسلامی ایران، اندیشه‌های اسلامی، فقه و فلسفه اسلامی مورد توجه ویژه قرار گرفت. در دوران پس از انقلاب، بسیاری از نهادهای دولتی و خصوصی به حمایت از نویسندگان و ناشران داخلی پرداختند.
دولت با تأسیس مؤسسات و بنیادهای فرهنگی مختلف، به تشویق نویسندگان و پژوهشگران ایرانی برای تولید آثار علمی و ادبی پرداخت. این حمایت‌ها علاوه بر ایجاد فرصتی برای گسترش تولیدات داخلی، موجب ارتقای کیفیت و تنوع در عرصه نشر شد. در این دوران، نشر کتاب‌هایی با موضوعات اجتماعی، فرهنگی و علمی نیز مورد توجه قرار گرفت. بسیاری از ناشران ایرانی در این مدت به گسترش و تنوع محتوای نشر در حوزه‌های مختلف پرداخته و با تکیه بر امکانات جدید، توانستند محصولات خود را به‌طور گسترده‌تری در دسترس عموم قرار دهند.
عصر دیجیتال: تحول نوین در صنعت نشر
در دهه‌های اخیر، انقلاب دیجیتال تأثیرات بسیاری بر صنعت نشر گذاشته است. ورود اینترنت و فناوری‌های نوین باعث شد که نشر به سمت دیجیتالی شدن حرکت کند. کتاب‌های الکترونیکی و دسترسی آسان به محتوای دیجیتال، دسترسی به منابع علمی و ادبی را برای عموم مردم تسهیل کرده است. ناشران و نویسندگان اکنون می‌توانند آثار خود را به‌راحتی از طریق پلتفرم‌های آنلاین منتشر کنند و به مخاطبان خود دسترسی پیدا کنند. در این دوران، نشر دیجیتال فرصت‌های جدیدی برای نویسندگان فراهم کرده است. آثار ایرانی به راحتی می‌توانند در بازار جهانی معرفی شوند و همین امر موجب شناخته‌شدن بیشتر نویسندگان ایرانی در سطح جهانی شده است. این تغییرات به‌ویژه در دنیای امروز که اطلاعات به‌سرعت در حال گسترش است، باعث شده است که نشر ایران در سطح جهانی با قدرت بیشتری شناخته شود.
هم‌پوشانی سنت و مدرنیته در صنعت نشر ایران
در تمام این دوران‌ها، هم‌پوشانی سنت و مدرنیته در صنعت نشر ایران به‌خوبی مشهود بوده است. از یک‌سو، احترام به سنت‌ها و فرهنگ بومی همواره در تولید و نشر آثار ایرانی اهمیت ویژه‌ای داشته است و از سوی دیگر، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین موجب تغییرات عمده در این صنعت شده است.
نشر دیجیتال نمونه‌ای از این هم‌پوشانی است که توانسته فرهنگ ایرانی را به‌صورت گسترده‌تری در جهان معرفی کند. نویسندگان ایرانی با استفاده از فناوری‌های نوین، به‌راحتی آثار خود را در دسترس مخاطبان جهانی قرار می‌دهند و از این طریق، ارتباطی مستقیم با خوانندگان در کشورهای مختلف برقرار می‌کنند. این ترکیب سنت و مدرنیته، به نشر ایران فرصت‌های جدیدی در عرصه جهانی داده است.
برای مثال، نویسنده‌ای از تهران می‌تواند کتاب داستان یا پژوهش اجتماعی خود را به‌صورت فایل الکترونیکی منتشر کرده و بدون نیاز به حضور فیزیکی در بازار کتاب جهانی، از طریق وب‌سایت‌هایی مانند Amazon Kindle، Google Books، یا حتی پلتفرم‌های داخلی با قابلیت بین‌المللی، اثرش را در اختیار خوانندگانی از اروپا، آمریکا، یا کشورهای همسایه قرار دهد. این اتفاق به‌ویژه درباره آثار ترجمه‌شده از فارسی به زبان‌های دیگر نیز معنا پیدا می‌کند.
مترجمان و ناشران اکنون از طریق نشر دیجیتال می‌توانند ادبیات معاصر ایران را به‌سرعت و با هزینه‌ای کمتر وارد بازار بین‌المللی کنند. در واقع، آنچه نشر دیجیتال را به نمونه‌ای از هم‌پوشانی سنت و مدرنیته تبدیل می‌کند، بهره‌گیری از محتوای عمیق، غنی و تاریخی فرهنگ ایرانی در قالب‌های مدرن است. محتوایی که ریشه در سنت دارد اما با استفاده از ابزارهای مدرن می‌تواند در ابعاد جهانی مطرح شود. این هم‌افزایی، نه‌تنها به تداوم میراث فرهنگی ایران کمک کرده، بلکه زمینه‌ساز درک بهتر جهان از تنوع فرهنگی، فکری و ادبی کشور شده است. به‌بیان دیگر، نشر دیجیتال امروزه نه‌فقط یک ابزار، بلکه یک پل است؛ پلی میان گذشته و آینده، میان محتوای ایرانی و مخاطب جهانی، و میان هنر سنتی و تکنولوژی نوین.
نظر شما