سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): نام دکتر مصطفی ده‌پهلوان با باستان‌شناسی ایران گره خورده و پژوهش‌های این حوزه برای وی اهمیت بسیار دارد. به گونه‌ای که عدم دسترسی آسان به منابع برای پژوهشگران حوزه باستان‌شناسی و تاریخ به دغدغه‌ای برای وی تبدیل شده و به دنبال راهکارهایی برای رفع این مشکل است. در هفتمین روز از هفته کتاب و کتابخوانی مصطفی ده‌پهلوان، رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری از خبرگزاری کتاب ایران بازدید کرد. در این مجال با وی در خصوص تسریع روند پژوهش‌ها و چاپ و نشر کتاب و مشکلات مبتلابه این حوزه به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:
همواره در سخنرانی‌هایتان به تسریع روند پژوهش‌ها اشاره کرده‌اید، این تسریع روند پژوهش‌ها در پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری چگونه باید باشد؟
آنچه که در جلوی چشم، فکر و ذهن من است و به عنوان یک معلم دانشگاه و پژوهشگر حوزه باستان‌شناسی به شدت از آن ضربه خوردم، همکاران و دانشجویان هم از آن ضربه خوردند و عملاً بدنه پژوهشی میراث فرهنگی از آن ضربه خورده است، عدم دسترسی آسان و سریع به منابع پژوهشی در این حوزه است. شایان ذکر است توزیع سرانه کتاب در کشور یکسان نیست. مثلاً در اکثر دانشگاه‌های استانی امکان دسترسی آسان به منابع وجود ندارد. من در فضای مجازی فعال هستم، دانشجویی ارتباط برقرار می‌کند و می‌گوید که می‌خواهم خودم را آموزش‌محور کنم چون دسترسی به منابع ندارم. کسی که می‌خواهد کار تحقیقی مانند پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد را به انجام برساند، اگر در حوزه مبانی نظری باشد باید حداقل صد کتاب بخواند. آیا امکان دسترسی به همه این کتاب‌ها وجود دارد؟
من چهار سال در دوره کارشناسی دانشجوی باستان‌شناسی دانشگاه زاهدان بودم. سه سال در کتابخانه کار دانشجویی داشتم. در قرائت‌خانه به صورت شبانه‌روزی کار کردم. در آرشیو روزنامه کار کردم و با همه اینها آشنایی دارم. می‌دیدم که منابعی در حوزه باستان‌شناسی نداریم. در حوزه باستان‌شناسی مصر، ترکیه، افغانستان، پاکستان، هندوستان منابع لازم را نداریم. اگر هم باشد خیلی اندک است. یکسری مجلات و نشریات داریم که اینها توسط دانشگاه‌های خارجی منتشر می‌شدند. مثل مجله (AMIT) که در آلمان چاپ می‌شود و نایاب است یا مجله (Mesopotamia) در مورد عراق امروز، سلوکیه، تیسفون و محوطه‌هایی که روزی جزء ایران فرهنگی بود. کتابخانه‌ای نیست که آرشیو کامل داشته باشد. دسترسی به مجلات (Iraq-Syrin) خوب است چون در دوره‌ای فایل PDF این مجلات به خوبی منتشر می‌شد و امروز همگان به خوبی از این مجلات استفاده می‌کنند. در یک کار پژوهشی که نیاز به مطالعات تطبیقی با کشورهای دیگر دارد، دسترسی به منابع موردنیاز می‌تواند عمق پژوهش را بیشتر کند و دسترسی سریع‌تر به منابع، جمع‌آوری آن را هم سریع‌تر خواهد کرد. بارها نزدیک به چهار ماه برای دسترسی به یک مقاله با یک نویسنده خارجی مکاتبه کردم. بر روی مقاله‌ای در مورد محوطه قومس کار می‌کردم، گفتند دو مقاله در نشنال ژئوگرافی وجود دارد. حتی با نشنال ژئوگرافی نیز برای دسترسی به مقاله‌ها مکاتبه کردم و خیلی زمان‌بر شد.
کتابخانه‌ها در کشور تا چه میزان پاسخگوی نیاز پژوهشگران حوزه میراث فرهنگی هستند؟
ما امروز کتابخانه تخصصی جامع برای میراث فرهنگی کشور نداریم. در وزارتخانه، کتابخانه و مرکز اسناد هست، آرشیو و کتاب‌های خوبی دارد. دانشگاه تهران و موزه ملی هم هست، اما یکی از مشکلات این است که کتابخانه ملی دانشجوی لیسانس را نمی‌پذیرد. قبلاً موسسه ایران‌شناسی فرانسه و موسسه ایران‌شناسی بریتانیا در قلهک باز و پاتوق پژوهشگران ارشد میراث فرهنگی بودند. چون در این موسسات منابع خارجی وجود داشت و پژوهشگران می‌رفتند و استفاده می‌کردند. آن آرشیو منظم را در کتابخانه‌های ایرانی نداشتیم. با این وجود یک گام می‌خواهم به جلو برداریم، حدود سه سال پیش ده روز در آمریکا بودم. بازدیدی از موسسه‌ای داشتم که کار این موسسه مطالعه جهان باستان ISAW است و در آنجا دانشجویان حضور دارند. در این موسسه به صورت آنلاین به چندین کتابخانه دسترسی داشتند و می‌توانستند مطالعه کنند. مجله (Mesopotamia) را که نایاب است، هم سفارش دادند تا اسکن شود. قوانین کپی‌رایت در کشورهای مختلف متفاوت است. قبل از حضور در موزه بریتیش ده صفحه از من امضا گرفتند که قوانین کپی‌رایت را رعایت کنم. انگلیس در مورد قوانین کپی‌رایت سخت می‌گیرد اما در آمریکا به سختی انگلیس نیست. به من گفتند امکان عکس گرفتن از کتاب مرجع سکه‌های سلوکی امکان ندارد اما در پایان دوره کتاب را خریدند و به من دادند. قوانین کپی‌رایت در جاهای مختلف متفاوت است ولی چقدر خوب است که یک پژوهشگر با لپ تاپ و نت بوک دسترسی آسان به این منابع داشته باشد. اگر قرار است که من چند منبع را بخوانم شاید سه ماه وقت بگذارم و این منابع را مطالعه کنم. در پاره‌ای از اوقات در دفاع از پایان‌نامه‌ها از دانشجو می‌پرسیم چرا فلان منبع را ندیدی؟ دانشجو می‌گوید در جستجو نیامد یا دسترسی نداشتم. متاسفانه هنوز یکسری از کتابخانه‌های ما با برگه‌دان جستجو می‌کنند. هفده یا هجده کتابخانه دانشگاه تهران فهرست‌نویسی شدند و تحت وب هستند و دانشجو در خوابگاه به صورت شبانه‌روزی می‌تواند از این منابع به خوبی استفاده کند.
بخشی دیگر نیاز داریم که پژوهشگر یاد بگیرد تا در فضای نت یا وب چگونه جستجو کند و به منابع موردنیاز خود دسترسی پیدا کند. باید بستر فراهم باشد و جستجوی درست را آموزش بدهیم. اگر دسترسی آسان باشد، هم پژوهش سرعت می‌گیرد و هم عمق کار بالاتر می‌رود. پرفسور پی‌یر بریان، مورخ فرانسوی جزء پنج پژوهشگر برتر در حوزه هخامنشی است، به من ایمیل زد و گفت: در موزه مقدم دانشگاه تهران جستجو کردم و دیدم یک کتاب به نام کوروش اثر شجاع‌الدین شفا را دارند، این کتاب را برای تحقیق نیاز دارم. آیا می‌توانید عکس بگیرید و برایم بفرستید؟ خستگی از تنم خارج شد که یک پژوهشگر از فرانسه به عنوان کتاب‌های کتابخانه موزه مقدم دسترسی یافته و اگر فایل کتاب را هم قرار داده بودیم سرعت پژوهش بالا می‌رفت چون یک مدتی مدیر موزه مقدم بودم و کتابخانه را تحت وب بردم. بستر یکپارچه و دسترسی آسان و سریع می‌تواند میزان تسلط ما را به منابع بالا ببرد و پژوهش سریع‌تر به انجام برسد.
در هفته کتاب یک هم‌اندیشی با ناشران داشتید و یک نمایشگاه کتاب نیز برگزار شد، از دستاوردهای هم‌اندیشی با ناشران بگویید.
بسیاری از گلایه‌ها و مشکلات را شنیدیم. از سوی دیگر چاپ کتاب هزینه زیادی دارد. به شدت در پژوهشگاه با مشکل مالی روبه‌رو هستیم که حتماً بر روی چاپ و نشر کتاب تاثیر می‌گذارد. برای هفته پژوهش تنها توانستیم ۱۵ کتاب را آماده کنیم که اگر مشکل مالی نبود، می‌توانست به ۵۰ عنوان کتاب برسد. بحث میزان استقبال از کتاب‌های حوزه میراث فرهنگی و باستان‌شناسی هم نکته بسیار مهمی است. از گذشته این‌گونه بوده است. مشکل دیگر هم این است که امکان توزیع کتاب برای ناشران این حوزه ضعیف است. می‌توان با بسترسازی کتاب را در اختیار استان‌ها قرار داد تا توزیع داشته باشیم.
البته قرار است که یک فروشگاه کتاب میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در کنار پژوهشگاه داشته باشیم تا کسانی که به کتاب‌های این حوزه نیاز دارند، خیلی دنبال این کتاب‌ها نگردند. تازه‌های نشر در حوزه فرهنگی نیز در این فروشگاه معرفی خواهد شد. این فروشگاه پایگاهی برای کتاب‌های نایاب خواهد بود. بازگشایی این فروشگاه روند اداری را طی می‌کند که پس از جمع‌بندی فعالیت این فروشگاه آغاز خواهد شد.
خودتان چه کتاب‌هایی در دست تالیف و انتشار دارید؟
در حدود هشت جلد کتاب و ده تا پانزده مقاله نیمه‌کاره دارم. پنج جلد کتاب در مورد کاوش‌های محوطه سگزآباد است که ویرایش نهایی باید بر روی این کتاب انجام بگیرد. دو جلد در مورد سفال است. یک جلد گزارش کاوش بقایای جانوری و بقایای انسانی به دست آمده است. یک جلد ترجمه مقالات محوطه قومس است که این ترجمه برای کاوشگران مفید خواهد بود. یک جلد در مورد باستان‌شناسی سلوکی است که هنوز به جمع‌بندی نرسیده‌ام. یک جلد هم در مورد مقوله اسکندر از دریچه یافته‌های باستان‌شناسی و منابع مکتوب است. مقوله اسکندر از دو نظر قابل توجه است. آنچه خارجی‌ها در مورد اسکندر نوشته‌اند و از سوی دیگر ملی‌گرایان متعصبی که معتقدند اسکندر اصلاً وجود نداشته است که به عنوان یک پژوهشگر می‌خواهم این کتاب را با تکیه بر اسناد به مردم عرضه کنم.
جایگاه ایران در عرصه پژوهش چگونه است؟
از لحاظی خوب است و از لحاظی دیگر شرایط خوبی نداریم. زمینه پژوهش باید برای پژوهشگر فراهم باشد. پژوهشگران برجسته‌ای داریم که بستر لازم برایشان فراهم نیست. گاهی به نظر می‌رسد کسی که عضو هیئت علمی و پژوهشگر است، حقوق می‌گیرد اما کاری انجام نمی‌دهد، در حالیکه این سرمایه‌گذاری در پرورش نیروی انسانی مجرب است. باید فضای امن و راحتی را برای پژوهشگران فراهم کنیم. به جرات می‌توانم بگویم پژوهشگرانی داریم که در عرصه پژوهش بسیار جدی هستند اما بعدازظهر در اسنپ کار می‌کنند. یا پژوهشگران درجه یکی داریم که مسکن ندارند. بخشی از این مشکل به خود شخص برمی‌گردد و بخشی دیگر به مسئولین مربوط است. باید بتوانیم امکانات رفاهی را برایشان فراهم کنیم. ما پژوهشگران درجه یکی را تحویل جامعه می‌دهیم اما جامعه چه رفتاری با آنها دارد. باید برای حوزه پژوهش هزینه کرد. پژوهش در کشور ما اهمیتی ندارد. در این حوزه تخصصی در عمل و در رقابت با کشورهای توسعه‌یافته و حتی ترکیه دستاورد جدی نداریم. آن‌قدر درگیر پروژه‌های عمرانی و حاکمیتی هستیم که نمی‌توانیم در حوزه باستان‌شناسی مکاتب نظری را پایه‌گذاری کنیم و فقط کتاب‌های خارجی را ترجمه می‌کنیم. دانشگاه‌های کشور ماموریت‌محور نیستند و بیشتر رفع تکلیفی هستند. از سوی دیگر پژوهشکده باستان‌شناسی نتوانسته بستر مناسبی برای پژوهشگران نظری فراهم کند. این در حالی است که کشورهای توسعه‌یافته دارند در این زمینه سرمایه‌گذاری می‌کنند. با اینکه به اقتصاد غیرنفتی و گردشگری فکر می‌کنیم، اما بستر را به اندازه کافی فراهم نکردیم و محتوا به اندازه کافی تولید نکردیم.
بودجه پژوهش در پژوهشگاه میراث فرهنگی با هشتاد و هفت عضو هیئت علمی و صد و چهل و پنج کارشناس پژوهشی فقط چهار و نیم میلیارد تومان است که می‌توانیم به هر پژوهشگر دو تا سه میلیون تومان بپردازیم. اکنون اطلس‌ها بر روی دست ما مانده است. اطلس مردم‌شناسی چیزی نیست که بتوانیم آن را نگه داریم. زبان، سنت‌ها و گویش‌های در خطر داریم که باید مستندنگاری شوند چون در حال فراموشی و نابودی هستند و ما نتوانستیم با این سرعت نابودی به داد آنها برسیم.
برای مطالعه در حوزه تاریخ و باستان‌شناسی به علاقه‌مندان این حوزه چه کتابی را معرفی می‌کنید؟
باستان‌شناسی و تاریخ خیلی با هم عجین هستند. کتاب «تاریخ جامع ایران» اثر مجموعه دائره‌المعارف بزرگ اسلامی کتاب مفیدی برای ایران دوستان است تا با جزئیات تاریخ ایران آشنا شوند. «دائره‌المعارف ایرانیکا» کتابی برخط است به زبان انگلیسی که بسیاری از باستان‌شناسان و تاریخ‌شناسان برای آن زحمت کشیده‌اند. این دانشنامه به بررسی تاریخ و تمدن ایران در خاورمیانه، قفقاز، آسیای مرکزی و شبه‌قاره هند می‌پردازد و همه جنبه‌های تاریخ و فرهنگ ایران از جمله ادبیات و زبان‌های ایرانی را پوشش می‌دهد.
کتاب «یونانیان و بربرها» اثر زنده‌یاد امیرمهدی بدیع نیز کتاب خوبی است. «یونانیان و بربرها» کتابی است که توانست از تحریف تاریخ این کشور جلوگیری کند. در حوزه باستان‌شناسی نیز علاقه‌مندان کتاب «مبانی نظری باستان‌شناسی» تالیف کن دارک با ترجمه کامیار عبدی را بخوانند. این کتاب برای کسانی که می‌خواهند با باستان‌شناسی آشنا شوند، کتاب شیوا و خوبی است و نثر سلیسی دارد. گزارش کاوش‌هایی هم که باستان‌شناسان منتشر می‌کنند نیز برای مطالعه کتاب‌های خوبی است.
چه پیشنهادی برای خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) دارید؟
خبرگزاری کتاب ایران علاوه بر نشر خبرهای حوزه کتاب و نشر می‌تواند گاهی هماهنگ‌کننده بین حوزه‌های مختلف هم باشد. می‌تواند صاحبنظران را معرفی کند. عصر، عصرِ ارتباطات است و هر چه ارتباط بیشتر باشد، نتیجه مطلوب‌تر خواهد بود. دانش‌های میراث فرهنگی و گردشگری، میان دانشی، بینادانشی و فرادانشی هستند. به امید شبکه‌سازی، انتشارات دیجیتال، کتابخانه دیجیتال و تسریع جدی در روند پژوهش.
نظر شما