سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- علی بازوند، استادیار دانشگاه فرهنگیان: اگرچه آزادی انديشه از مهم‌ترين حقوق اساسی انسان در جامعه بشری محسوب می‌شود و با وجود آنكـه دنیای هنر همیشه بهترين تجلّی‌گاه اين اندیشه است اما در طول تاريخ و دوره‌هـای گوناگون، عوامل بسیاری در شكل‌دهی شيوه‌های هنری و سـبك‌هـای گوناگون تأثيرگذار بوده است، همچنین آزادی بيان را تحت تأثير قرارداده‌اند.
 
پروين با بهره‌گیری از شيوه‌های منحصربه‌فرد و با تكيه بر خلاقيّت هنری و استعداد شـاعری خود سبكی ويژه در نقد و نقادی دارد كه ضـمن گريـز از فشـارهای حاکمیت موجـود، آزادی او را نيز در جهان شعری به همراه داشته‌است. استفاده از شـگردهايی چـون مناظره‌پردازی، تمثيل‌سازی و استفاده از طنز و نيز ويژگی‌های مختلف ساختاری در بافـت کلی شـعری، توانایی‌های جـالبی در حـوزه نقـد سياسـی و اجتماعی در اختيار او قرارداده‌است.
 
 بررسی يك اثر هنری خارج از بستر اجتماعی آن و بدون توجه به ويژگی‌های محيطی زمان ساخت اثر،  ناممكن به نظر می‌رسد؛ بنابراین جامعه‌شناسی وظیفه دارد تا شـرايط و مقـدمات شكل‌گيری انديشه و تأثير حوادث اجتماعی بر شاعر یا نویسنده را مورد بررسی قـراردهـد.
 
بعید به نظر می‌رسد که هر انسان فرهیخته‌ای امروزه تأثير قدرت و ساختار سياسی بر ادبیات و هنر را منکر شود. هر حاکمیتی بـا ايـدئولوژی خاص و شيوه اجرايی و سياسی خود بر پيدايش، مضمون و محتوا، زبان و شیوه بيان آثار ادبی تأثیرگذار است؛ بنابراين، مـی‌تـوان ادعا کرد که تحـولات سياسی و اجتماعی موتور محرکه آثار ادبی است. شیوه نوشـتار كـه متأثر از عوامل تاريخی و طبقاتی است سبک نگارش شاعر یا نویسنده را نشان می‌‌دهد.
 
عصر شاعری پروين اعتصامی مصادف با دوره 20 ساله حکومت رضاشاه و اوج سرکوب و اختناق اجتماعی و استبداد سياسی و زندانی کردن مخالفان و اعدام آنهاست.
پروین با اين شرايط بـا انتخـاب شـيوه خـاص خود و استفاده از زبان غيرمستقيم، به طرح انديشه‌های اجتماعی و سياسی پرداخته است.
 
تمثيل از جمله شیوه‌هایی است كه پروين آن را به عنوان يكی از شيوه‌های روايـی مناسـب برای طرح انديشه‌های سياسی و اجتماعی خود به كاربرده است. وی انديشه‌ها و نظراتش را با استفاده از تمثيل عینیت می‌بخشد و فضای ذهنی‌اش را بـرای مخاطـب محسـوس و عينی می‌سازد، گويی شخصيت‌ها، موضوعات و حوادث شعری خود را از جامعـه و محیط اطراف خود بـه وام گرفته‌است. ركن اصلی و اساسی در تمثيل، انديشه‌هایی اسـت كه موضوع سخن شاعر یا نویسنده را تشکیل می‌دهد. پروين به پشتوانه قابليت‌های تمثيل، با ورود غیرمستقيم و آشكار به مسائل سياسی و اجتمـاعی، پيـام خـود را به اجتماع منتقـل می‌سازد.
 
تمثيل، ظرفيتی در شعر ايجاد می‌كند تا شاعر از نهادهای كوچك‌تـری از قبیل خانواده، محلّه، شهر و نظاير آن برای انتقاد از ساختار سياسی و اجتماعی استفاده کند، به عنوان نمونه شاعر در شعر «تهيدست» دو قشر غنی و فقیر جامعه را در قالب تمثيلی از دختر يتيم به رشته تحریر کشیده است كـه بـا مادرش در اوج فقر زندگی می‌کند. با این اوصاف شخصيت‌ها، عناصر و فضـای داسـتان كـاركردی سمبليك و نمادین دارند. دخترك يتيم نمادی از قشر تهيدست و فقیر جامعه است كه در مقابل طبقه ثروتمند ايستاده از سوی آنان طرد شده و مورد بی‌مهری وکم‌لطفی قرارمی‌گيرد؛ بنابراین تمثيـل شاعر را قادرساخته است تا ساختار اجتماعی و نظام دوقطبی جامعه را به تصویر و نقد بكشد.
 
پروين اعتصامی اغلب اشعارش را در قالب مناظره سروده‌است. اسـتفاده از اين قالب و امكاناتی كه مناظره در اختيار شاعر قرار ‌می‌دهد، فرصتی فراهم ‌می‌کند تا شاعر عناصری متفاوت از انسان مانند اشيا و حيوانات را بر سر موضوعات انسانی در مقابـل هم قراردهد و به طرح ديدگاه‌های واقعی يـا انتقـادی خـود بپـردازد.
 
يكي از ويژگی‌های مناظره‌های پروين اين است كه گفت‌وگـو در اغلـب آنهـا بـا سـخن فرد قدرتمند و غنی كه نمادی از طبقه مغرور و حق به جانب است شروع می‌شود و با پاسخ زيركانه و قانع‌كننده فقیر و فرودست ادامه می‌یابد و به پايان می‌رسد. به عنوان نمونه در شعر «احسان بی‌ثمر» و «آيـين آينـه» شاعر با ارائـه سـخنان قشـر فرودسـت در ابيـات پايانی و خاتمه شعر با آن، نظر خود را بیان می‌كند. به این ترتیب شاعر در مناظره‌ها به عنوان شخصيت در سايه و پنهان عمل می‌‌كند. انتقاد سياسی و اجتماعی خویش را از زبان طبقه فرودست بيان می‌كند و با پنهان‌شدن پشـت يـك شخصـيت داستانی به نقد دقيق و قدرتمندانه نظام سياسی و اجتماعی حاكم می‌پردازد.
 
پروین اعتصامی در طرح مسائل سياسی و اجتماعی و دغدغه‌هايی كه به نحوی با حكومت و سياست مرتبط است و زمانی كه می‌خواهد به نقد پادشاه و حاکمیت بپردازد، از تمثيـل و تلمـيح بـه داستان‌های مربوط به گذشتگان استفاده می‌کند. اين شیوه كه هم در اشعاری بلند و هم در قطعات نظايری دارد و هم در تك‌بيت‌های پراكنـده در لابـه‌لای اشـعار، شـيوه‌ای اسـت غيرمستقيم در نقد اوضاع و طرح انديشه‌های مخالف. درحقیقت شاعر با استفاده از ايـن شـيوه، امكان نقد غيرمستقيم پادشاه و دستگاه حاکمه را به دست می‌‌آورد.
 
طنز يكی ديگر از شیوه‌های انتقادی پروین اعتصامی است كه از زبانی غيرمستقيم برخوردار است. این روش طبقات اجتماعی يا به عبارت دقيق‌تر شخصيت‌های حقوقی دستگاه حاکمه را مورد تیغ تیز انتقاد خود قرارمی‌دهد. بـرخلاف هجـو، هـدف طنـز اصـلاح ناهنجـاری‌هـا و نابسامانی‌های سياسی و اجتماعی است.