سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب (ایبنا) - فاطمه صمدزاده: سوگواری حسینی در فرهنگ عامه مردم آذربایجان دربردارنده آداب و رسوم و مراسم‌ خاصی است.  کیفیت عزاداری به زبان «ترکی آذری» و ادبیات بسیار غنی و منحصر بفردی که شکل یافته یکی از زیباترین، موثق‌ترین و البته تاثیرگذارترین سبک‌ها و گونه‎های ادبی است که در پاسداشت سید و سالار شهیدان خلق شده است. 

در این راستا با مهدی دهقان،  محقق و کارشناس امور فرهنگی ارومیه‌ای به گفت‌وگو نشستیم.

-جایگاه ادبیات آئینی و مرثیه‌سرایی در آذربایجان در سیر تاریخ چگونه بود؟

اقوام و ایلات ترک زبان منطقه آذربایجان در گذشته و قبل از ورود اسلام به این منطقه در ادبیات شفاهی خود شاخه‌ای به نام «آغیت یا آغی» به معنای مرثیه داشته که معمولا در قالب بیاتی‌ها در چهار مصرع و در اوزان هجا به یاد عزیزان و قهرمانان ایل که از دنیا رفته‌اند سروده شده و در مراسم سوگواری و یا به زبان ترکی  «یوغ» این اشعار را می‌خواندند. همچنین برخی مرثیه یا آغی‌ها در قالب‌های مختلف ادبیات ترکی سروده شده و توسط نوازندگان ساز قوپوز که به آنها عاشیق گفته می‌شود خوانده می‌شد.

پس از ورود دین مبین اسلام به منطقه آذربایجان و ترویج و گسترش مذهب تشیع اثنی عشری پس از قرن هفتم هجری قمری ادبیات شفاهی ترکی توسط شاعران گمنام برای ترویج عقاید مذهبی و دینی به کار گرفته شده و این اشعار تاثیر بسزایی در موسیقی عاشیقی آذربایجان نیز به وجود آورد. همچنین از قرن هفتم قمری وزن عروض که تا قبل از آن قرن در ادبیات زبان ترکی رایج نبود توسط شعرا بخصوص شعرای آئینی در سرودن شعر به کار گرفته شده باعث ایجاد سبک جدیدی در ادبیات شفاهی و مکتوب آذربایجان شد.

-ادبیات آئینی عاشورایی از چه قرنی در آذربایجان آغاز شده است؟

ملا محمد فضولی بغدادی از شعرای قرن نهم قمری را می‌توان بنیان‌گذار ادبیات آئینی عاشورایی ادبیات ترکی آذربایجانی دانست و همچنین رشد و تربیت این شاعر جهانی در سایه حرم امام حسین (ع) بوده و حتی به هنگام فوت وصیت کرده که قبرش در سایه  دیوارهای حرم امام حسین (ع) باشد که اکنون نیز اینگونه است و این نکته یکی از خصوصیاتی است که این شاعر جهانی آئینی و عرفانی  را از سایر شعرای قرون گذشته متمایز می‌سازد. فضولی به زبان‌های فارسی و عربی نیز شعر سروده که در این زبان‌ها نیز صاحب سبک است. اما شروع عمده پیشرفت ادبیات آئینی عاشورایی ترکی آذربایجانی را می‌توان پس از به قدرت رسیدن حکومت صفوی در ایران دانست.

شاه اسماعیل ختایی بنیانگذار سلسله صفوی خود شاعر بوده و به زبان ترکی اشعار زیبایی در مدح ائمه اطهار (ع) و سایر موضوعات سروده است. تشویق شعرا توسط شاه اسماعیل و سایر شاهان صفوی برای سرودن اشعار در مدح و مرثیه امام حسین (ع) و امامان معصوم (ع) باعث رشد بسزایی در سبک ادبیات آئینی عاشورایی زبان ترکی آذربایجانی شده است.

قطار پیشرفت ادبیات آئینی عاشورایی ترکی آذربایجانی در قرون بعدی بدون توقف به پیشرفت خود ادامه داده و در قرن دوازدهم قمری و اوایل دوران قاجار شاهد صعود ادبیات آئینی عاشورایی زبان ترکی آذربایجانی در اوج قله پیشرفت خود هستیم.

در این عصر شعرایی چون ملا حسین مراغه‌ای «دخیل»، میرزا ابوالحسن راجی تبریزی، حاج رضا صراف تبریزی، میرزا علی حکیم لعلی و در قرن سیزدهم قمری شعرایی چون سید عظیم شیروانی، اصغر دلریش، صافی تبریزی و... ادبیات ترکی آئینی و عاشورایی را به اوج شوکت و شهرت خود رسانیده‌اند. در عصر حاضر نیز شاهد ظهور و حضور شعرایی چون مرحوم حاج  رحیم منزوی اردبیلی و مرحوم شیخ الشعرا میرزا حسین کریمی مراغه‌ای بودیم که  علمدار پرچم ادبیات حسینی (ع) آذربایجان در عصر حاضر بودند و امیدوارم در آینده شعرای جوان جایگاه این عزیزان را در حد امکان خالی نگذارند.
 
-ادبیات آئینی و عاشورایی در طول تاریخ چه تاثیرات و تحولاتی در زبان و ادبیات ترکی آذربایجانی ایجاد کرده است؟

سبک آئینی و عاشوری و مرثیه سرایی در ادبیات زبان ترکی آذربایجانی در قرون گذشته در حفظ و اشاعه و انتقال این زبان به نسل‌های بعدی نقش بسزایی داشته است. در دو قرن گذشته تنها آثار مکتوب به زبان  اشعار آئینی شعرای آذربایجان به این زبان بوده است. به دلیل آمیخته بودن این اشعار به عشق امام حسین (ع) و شهدای کربلا این اشعار از قدرت بالایی در تاثیر گذاری به مخاطب خود داشته حتی افرادی که در قرون گذشته از تحصیل برخوردار نبودند این اشعار را از حفظ کرده در مجالس می‌خواندند و این فرآیند قوه یادگیری زبان اصیل ترکی آذربایجانی را اینگونه در دو قرن گذشته حفظ و به نسل جدید تقدیم کرده است.

-ادبیات آئینی و عاشورایی از چه قرنی در استان آذربایجان‌غربی  به عرصه ظهور آمده است ؟

اولین شاعری که از منطقه آذربایجان‌غربی در تذکره‌ها و کتب تاریخی نامش ثبت شده است ابراهیم ارموی است که در یکی از خانواده‌های مهاجر ارومیه‌ای در ۶۱۵ه.ق  در عربستان متولد شده و در سال ۶۹۲ ه.ق فوت کرده است. اما عمر و قدمت شعر و ادبیات آئینی و عاشورایی مکتوب در استان آذربایجا‌ن‌غربی تقریبا  به 300 سال می‌رسد و استفاده از این سبک ادبی در قرن ۱۲قمری در این منطقه به اوج خود رسیده است.

چنانچه در این قرن شعرایی چون عبدالله برقی خویی «فوت به علت طاعون در ۱۲۴۷ه.ق»، میرزا علی خویی متخلص به بزمی «فوت ۱۲۹۶ه.ق»، حاج خداوئردی تائب ماکویی، ابراهیم ثابت خویی، سالک خویی، میرزا لطفعلی عندلیب افشار «فوت ۱۳۳۵ه.ق» ، میرزا عباس محزون «فوت اوایل قرن ۱۳ه.ق»، میر جلال هاشمی پا به عرصه ظهور گذاشته مراثی و مصیبت نامه‌های بسیاری درباره وقایع کربلا سروده‌اند. همچنین در قرن گذشته شاعر مشهوری به نام اسدالله مخفی افشار در ارومیه زندگی می‌کرد که تنها چند شعر از وی در  کتابهای مختلف چاپ شده که از اشعارش می‌توان به قدرت وی در سرودن اشعار آئینی ترکی پی برد.

وی خطاط ماهری بوده و چندین نسخه نفیس قرآن را به قلم تحریر درآورده به امرا و حکمای زمان خویش تقدیم کرده است. متاسفانه محل قطعی نسخه خطی دیوان وی معلوم نبوده وی در سال ۱۳۲۳شمسی در ارومیه دار فانی را وداع گفته است.

از دیگر نمایندگان ادبیات آئینی ارومیه می‌توان به محمد حسین بن مهرعلی افشار ارموی لکنهویی مقتل‌نویس و روضه‌خوان دربار پادشاه لهنکوی هندوستان و محمدشاه قاجار اشاره کرد. مرحوم محمد حسین افشار فرزند یکی از خانواده‌های مهاجر ارومیه‌ای بوده که به لکنهوی هند مهاجرت کرده بودند و وی در هندوستان متولد شده بود. محمد حسین افشار مقتلی معتبر به زبان فارسی نوشته و به پادشاه شیعه لکنهوی هند تقدیم کرده بود. وی مدتی در ایران اقامت داشته و در دربار محمد شاه قاجار روضه خوانی می‌کرد و در سال ۱۲۹۰ه.ق در رام پور هند فوت کرده است.

جالب است بدانید تعدادی از علما و روحانیون آذربایجا‌ن‌غربی در طول تاریخ نیز اشعاری در مدح و مرثیه اهل بیت (ع) و بخصوص مصائب شهدای کربلا سروده‌اند. از این علما می‌توان به میرزا علی واله صدرالذاکرین «فوت ۱۳۳۰ه.ق»، علامه میرزا حسن ارومچی افشار«مترجم جلد سیزدهم بحار الانوار»، مرحوم شهید محمد علی قالقاچی«فوت۱۲۹۷شمسی»، میرزا عباس جعفرآبادی اشاره کرد.
 
-وضعیت کنونی ادبیات آئینی استان آذربایجان‌غربی را چگونه می‌بینید؟

در عصر حاضر شعرای بسیاری در سطح استان در حال فعالیت هستند که دارای رتبه‌های کشوری و حتی بین المللی در جشنواره‌های مختلف ادبی هستند و استان آذربایجان‌غربی از نیروهای فرهنگی ادبی و ظرفیت‌های قابل قبولی در ادبیات برخوردار است.   از این شعرا می‌توان به شعرای توانمندی چون مختار صادق‌زاده، بیت الله جعفری، اکبر بیضایی، بهرام اسدی، مرحوم عبدالحسین تنها، رعنا امیریان، رحیم شایان، احد افخمی نیا ، خانم‌ها افضلی، تبسم شدتی و وحید طلعت اشاره کرد.

همچنین محمد میلانی، مهدی پاکرویی، میلاد حافظ ، محمد قربانی  نیز از شعرای جوان سبک آئینی و عاشورایی ادبیات ترکی  و فارسی در استان آذربایجان‌غربی هستند.