فدایی در علوم ادبی، خنیاگری، نوازندگی و به کارگیری اصطلاحات اخترشناسی و موارد دیگر، دستی توانا داشته است. وی در 1280 هجری قمری دیده از جهان فرو بست. رویکرد غالب و جان‌مایه کلام فدایی، رویکردی سوگوارانه است.
در این رابطه علی رمضانی پژوهشگر مازندرانی در گفتگو با ایبنا به بررسی نخستین مقتل منظوم اثر فدایی پرداخته است.
علی رمضانی اظهار کرد: عشق و ارادت به پیامبر(ص) و خاندان آن حضرت در ادبیان گران‌سنگ ما صبغه و سابقه‌ای طولانی دارد.
وی افزود: ادبیات این مرز و بوم، قرن‌هاست که غم و اندوهی سترگ را از حنجره بغض‌آلود خود می‌سراید و شعر که احساس را می‌فهمد همواره این حس غریب را بازتاب داده است، به همین سبب، بخش قابل توجهی از گنجینه بزرگ ادبی ما به عنوان ادبیات عاشورایی جایگاهی در خور یافته است.
وی با بیان اینکه نوحه‌سرایی در مرثیه اهل بیت(ع) به ویژه ذکر مصایب شهیدان کربلا مورد توجه و التفات شاعران زیادی قرار گرفت و مازندران هم در دامن خود شاعران عاشورایی را پرورش داد، گفت: به جرات می‌توان «میرزا محمود فدایی تلاوکی» را فرمانروای خطه خط و قلمرو دوات دانست.
عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان مازندران تصریح کرد: فدایی کاخی بلند از نظم در رثای سرور شهیدان بنا نهاد که به لطف الهی و عاشوراپژوهان از گزند باد و باران در امان مانده است.
رمضانی با بیان اینکه فدایی جریان لایزال عاشورا را با پشتوانه زبان، عاطفه و حماسه در قالب‌های ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، نوحه و مرثیه متبلور کرده است، ادامه داد: سر مهم ماندگاری هر اثر، اعتقاد جدی و عمیق خالق به مفاهیم نهفته در آن است.
وی خاطرنشان کرد: فدایی با استفاده از آیات و روایات در محتوای اشعار سبب غنای اثر خویش شده است، این مسئله به ویژه در زمینه آثار دینی و آیینی و در زمانه‌ای که ادبیات مذهبی از پژوهش فاصله گرفته، صادق است.
مورخ مازندرانی اظهار کرد: میرزا محمود فدایی تلاوکی عالم بزرگ و مقتل‌سرای بی‌همتاست و تاریخ سرایش مقتل چهار نظام او به سال 1246 قمری برمی‌گردد و سراینده نخستین مقتل منظوم در ادبیات فارسی است که سه هزار و 718 بیت دارد و طولانی‌ترین ترکیب‌بند فارسی شمرده می‌شود.
نویسنده کتاب مازندران در عصر ناصری افزود: از فدایی تنها کلیات سوگ‌نامه عاشورایی شناخته شده است که توسط فریدون اکبری شلدره در سال 1394 به چاپ رسید.
رمضانی گفت: سوگ‌نامه دارای سه بخش است، بخش نخست، مقتل منظوم است که مقدمه‌ای با نثر فنی و آراسته به شعر دارد و پس از آن، چهار نظام یکسره در قالب ترکیب‌بند سروده شده است و نزدیک به چهار هزار و 80 بیت دارد.
نویسنده کتاب «قیام و حکومت سادات هزار جریب» تصریح کرد: بخش دوم دربردارنده قصاید، نوحه‌ها و مرثیه‌های متنوع عاشورایی در ساختار گوناگون شعری از جمله ترجیعات است که در مجموع این بخش هم بیش از 2هزار و 800 بیت را در بر دارد.
وی ادامه داد: بخش سوم با عنوان «آن سوی مقتل» در بر گیرنده چند قصیده تاریخی شکوهمند، استوار و موضوع‌های دیگر است، این بخش نشان دهنده قدرت شعری و فهم سیاسی اجتماعی فدایی و پیشگامی او در پهنه ادب پایداری است.
پژوهشگر مازندرانی خاطرنشان کرد: فدایی در هر سه بخش دارای نوآوری و درخشش است، ترکیب‌بند عاشورایی را به شکلی کاملا تصویری به اوج رسانده، بلندترین قصیده عاشورایی را با استواری و دلپذیری در 6 مطلع سروده و نوحه‌های بسیار عالی و آمیخته به علم نجوم و تعابیر موسیقی را در همین بخش پدید آورده است.
رمضانی اظهار کرد: فدایی با آفرینش قصیده‌های تاریخی به ویژه قصیده «سینیه» با ردیف «اُرُس» از پیشگامان ادبیات پایداری شمرده می‌شود.
وی افزود: فدایی به قدرت علمی و ادبی خود، باور و آگاهی داشت و این موضوع را با سرایش «این نظم محمودی شنو، این لحن داوودی شنو» به مخاطب ارائه می‌کند.
رمضانی با اشاره به اینکه فدایی شاعری است که قصیده‌های عاشورایی‌اش جلوه‌ای ویژه دارد و نوحه و مرثیه را در قالب‌های متنوع شعری سروده است، گفت: شاعر، اندیشه و عواطف خود را حول محور عاشورا و یاران امام به قلم می‌راند، زبان ادبی فدایی، تصویری از افکار او است و تصاویر شعری‌اش، رنگ و آهنگ محرم بر خود دارند که بیانگر تجربه درونی شاعر هستند.
در کارگاه پیکر آن شاه خسته تن/ پیکان مثال پود و زره بود مثال تار
وی با بیان اینکه مهم‌ترین عنصر سازنده در استعاره‌های فدایی رویکرد رثایی و فلسفه نگرش شاعر است که جان‌مایه کلام و عنصر مشترک، رویکرد سوگوارانه است، تصریح کرد: شاعر بر هر چه می‌نگرد نشانی از سوگ کربلا را بر پیشانی آن می‌بیند و از همین دید به بازخوانی و تفسیر پدیده‌ها می‌پردازد و با بهره‌گیری از استعاره همه را با خود در شهادت امام حسین (ع) هم‌حس، هم‌رنگ و هم‌خون می‌بیند.
ماه به خون نهفته چرخ برین دین/ مهر کسوف کرده‌ی گردون کربلا
از سر فکند، افسر زرین چو شام‌گاه/ گردون به شام قتل شهنشاه دین‌پناه
فردا بود که روبَه چندی ز کوفیان/ گشتند شیر گیر به نی‌زار نینوا
پژوهشگر مازندرانی ادامه داد: جلوه خیال‌انگیز دیگری که در اشعار فدایی به چشم می‌آید کنایه است.
بر دهر پشت پا زن و رو کن سوی بهشت/ کز شوقت اهل خلد ندانند سر ز پا
رمضانی با بیان اینکه زبان فدایی در سروده‌ها، یک‌دست و ساده اما روان است، خاطرنشان کرد: همین ویژگی سبب افزایش حرارت سوزناکی سوگ سروده‌ها شده تا جایی که گویی آسمان هم از شنیدن آن، از دیده خون می‌بارد.
بس کن ای «محمود» کاین طبع روان/ خون روان سازد ز چشم آسمان
وی با اشاره به اینکه سبک این شاعر در بیان مصائب و مناقب، سبک محتشم کاشانی است و خود شاعر به پیروی از محتشم کاشانی و صباحی بیدگلی اذعان می‌کند، اظهار کرد: اما مقلد محض نبوده و تصویرآفرینی‌هایی عالی و آرایه‌هایی زیبا را چاشنی شعر خود کرده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان مازندران افزود: فدایی در یکی از بی‌نظیرترین ابیات خود، همزمان تشبیه بلیغ، تشبیه مجمل و آرایه تشبیه در تشبیه را استفاده کرده است.
پر ژاله بود نسترن عارضش ز اشک/ گردیده بود لاله‌ی رویش چو زعفران
رمضانی گفت: در شعر فدایی، رد پایی از تشبیه وهمی نیز به چشم می‌خورد آنجا که می‌گوید«سبط رسول تشنه و سیراب دیو و دد/ نقد بتول یک تنه و خصم سی هزار».
وی با اشاره به اینکه فدایی در به خدمت گرفتن عنصر کنایه، دستی پر دارد و به ویژه در عبارت‌های کنایی، توان‌مند و پرتلاش ظاهر شده است، تصریح کرد: فدایی مازندرانی نشان داد که شاعری آشنا و مسلط به فنون شعر است و با طبع روان و بازی با ترکیب‌ها و کلمات شاعرانه توانسته از پس تصویرسازی‌ها و صور خیال نو و بدیع در شعر برآید.
نظر شما