خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- کتاب «دانشنامه امام خمینی (ره)» که در 10 جلد توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) به چاپ رسیده، شایسته تقدیر در چهلمین جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته است. این دانشنامه حاصل تلاش 260 نفر از عالمان، پژوهشگران، نویسندگان، مدیران و مجریان در بخش‌‌های مختلف مدیریت علمی و اجرایی، نگارش، ارزیابی، بازنویسی، بررسی‌‌ها و بازبینی‎‌‌های فردی و گروهیِ چندباره و ویرایش علمی و فنی و خدمات حروفچینی و تصاویر است. در این خصوص با حجت‌الاسلام و المسلمین سیدضیاء مرتضوی، سرویراستار علمی دانشنامه امام خمینی (ره) به گفت‌و‌گو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:  
 
دانشنامه امام خمینی (ره) با توجه به قلمرو کلی آن چه محورهایی را دربرمی‌گیرد؟
دانشنامه امام خمینی(ره) یک دانشنامه شخصیت محور است که با توجه به ضرورت‌ها و اهداف موضوع و قلمرو کلی آن عبارت است از نشان دادن زندگی، شخصیت فردی، خانوادگی، شخصیت حوزوی و علمی، آثار، اماکن نهادها، موسسه‌ها، اشخاص و اعلام که رویدادهای مرتبط با امام خمینی(ره) و آثار مربوط به ایشان را در بر می‌گیرد.  این دانشنامه همچنین تبیین و تدوین دیدگاه‌های علمی امام(ره) در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی اعم از فقه، فلسفه، عرفان، اصول، تفسیر، اخلاق و مسائل اجتماعی و فرهنگی را در بردارد. گزارش سیر مبارزات و رهبری سیاسی امام خمینی(ره) در دوران مبارزه، در دوران پیروزی و ده سالی که پس از پیروزی رهبری انقلاب و نظام اسلامی ایران را بر عهده داشتند را نیز در برمی‌گیرد.
 
در همین چارچوب به دلیل برخی ملاحظات بیرونی در بررسی رویدادها شرح عملکرد نهادها و گروه‌ها و شرح زندگی شخصیت‌ها و اعلام فقط به دوران حیات امام خمینی(ره) در این دانشنامه بسنده شده است و درباره مسائل پس از دوران ایشان فقط به مقاطع مهمی مثل تاریخ درگذشت ایشان و برخی سرفصل‌های مهم اشاره شده است.
 
چه زمانی برای تحقیق و تدوین دانشنامه امام خمینی(ره) صرف شده است و چه مدخل‌هایی را در برمی‌گیرد؟
این دانشنامه که در سال 1400 در ده جلد رحلی از سوی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) منتشر شد، تحقیق و تدوین آن در حدود 15 سال فعال و نیمه فعال با وقفه‌هایی که اتفاق افتاد، طول کشید. در ده سال پایانی تلاش گسترده‌ای صورت گرفت تا سرانجام به چاپ سپرده شد. تعداد مدخل‌های اصلی این دانشنامه 862 و مدخل‌های ارجاعی 500 تا و مجموع صفحات مجلدات دهگانه دانشنامه بیش از 6500 صفحه است. مقالات  از چند صد کلمه که مربوط به معرفی برخی از آثار امام خمینی(ره) است تا مدخل‌های طولانی در حد 20 هزار کلمه را دربرمی‌گیرد. از بیش از 6400 منبع مختلف برای تهیه مقالات استفاده شده است. بیش از 260 نفر نویسندگان مختلف نیز استفاده شده است که برخی یک مقاله و برخی دو مقاله و برخی بیشتر نوشته‌اند.
 
در مدخل‌های دانشنامه، نخستین مدخل، مدخل بزرگ امام خمینی(ره) زندگی، شخصیت، اندیشه و عمل است که بیش از 120هزار کلمه است و برای اینکه یک معرفی اجمالی که در واقع ماحصل کل مقالات دانشنامه را از شخصیت ایشان داشته باشیم، نخستین مدخل به ایشان اختصاص داده شده است. در این دانشنامه در بیش از یک سوم مقالات از تصاویر مناسب استفاده شده است. علاوه بر آن در جلد دهم و پایانی آلبومی از تصاویر مختلف در 12 محور و بیش از 600 تصویر در 260 صفحه خواننده را با سیری از تصاویر مربوط به  امام(ره) در موضوعات مختلف روبرو می‌کند.
 
محور اصلی این دانشنامه گزارش شخصیت امام خمینی(ره) از نظر زندگی فردی، خانوادگی و دیدگاه‌ها و مبانی  مختلف در سیره ایشان در زندگی فردی، اجتماعی و سیاسی است و در واقع گزارشی مستند در موضوعات مختلف است. از این رو دانشنامه از جنبه نقدی فارغ است و در مقالات دانشنامه بنا بر نقد و ارزیابی دیدگاه‌ها و عملکرد ایشان نبوده است. در بخش دیدگاه‌ها البته دیدگاه‌های ایشان مقایسه شده و در جاهایی که تمایز وجود داشت، نشان داده شده است.
 
برای کسانی که به کل ده جلد دسترسی ندارند یا فرصت مطالعه کل دانشنامه را ندارند اما علاقه‌مند هستند که به اطلاعات مبسوطی از دانشنامه دست پیدا کنند، چه راهکاری اندیشیده شده است؟
برای سهولت کار و برای کسانی که دانشنامه در دسترس آنها نیست یا حوصله مراجعه به کل مدخل‌ها را ندارند، گزیده‌ای از دانشنامه به شیوه‌ای خاص در حد 6 درصد کل دانشنامه در کتاب مستقلی با عنوان «امام خمینی(ره) زندگی، شخصیت و اندیشه و عمل» در حجم760 صفحه و قطع وزیری منتشر شد. که مستند تمام مطالب این کتاب که در 30 محور تدوین شده مقالات دانشنامه است و در جای جای آن ارجاع به مقالات دانشنامه داده شده است. در عین حالی که کتاب مستقلی برای شناخت شخصیت امام خمینی(ره) است و از  این نظر یک کتاب مستقل قابل مطالعه به حساب می‌آید، در واقع معرفی مقالات مختلف دانشنامه هم هست.

برای تحقیق و تدوین دانشنامه امام خمینی(ره) تا چه میزان از حضور صاحبنظران و کارشناسان بهره گرفته‌اید؟
این دانشنامه با همکاری صاحبنظران و کارشناسان مختلف در طول دوران تدوین و نگارش شکل گرفته است. هر مقاله در مراحل مختلفی و در چند شورا بررسی شده است و من به عنوان سرویراستار هر مقاله را 6 بار ویرایش علمی و ارزیابی کردم. به هر حال تلاش شده است که آن استحکام و مستند بودن مطالب حفظ شود. بسیاری از مقالات دانشنامه کم‌نظیر و بی نظیر است.
 


آیا دانشنامه امام خمینی (ره) از بین جریان‌های فکری، جریان خاصی را مدنظر دارد یا تمام طیف‌ها را دربرمی‌گیرد؟
تلاش دانشنامه این بوده است همان‌گونه که امام خمینی(ره) یک شخصیت فراجناحی و متعلق به همه جریان‌های فکری، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بود، دانشنامه نیز فراتر از مسائل جناحی و جریانی حرکت کند، به همین دلیل در میان نویسندگان و مدیران و کارشناسان و ارزیابان و تمام کسانی که در تهیه محتوای این دانشنامه به شکلی مشارکت داشتند از جریان‌های مختلف فکری، سیاسی، فرهنگی حضور داشتند و نقطه محوری هم معرفی هر چه دقیق‌تر شخصیت امام خمینی(ره) بوده است. البته محدودیت‌هایی هم وجود داشت، چنانکه در مقدمه مبسوط آن آورده‌ام؛ هنوز هم درباره مقالات موجود جای کار وجود دارد و هم درباره بخشی از مدخل‌های ترکیبی می‌توان مقالاتی را به آنها اختصاص داد و در مجال این ویرایش نخست دانشنامه نبوده است و چه بسا می‌توان مجموع مدخل‌ها را به بیش از 1000 مورد رساند که نمونه‌هایی از آن در مقدمه نشان داده شده است. به هر حال کسی که بخواهد با این دانشنامه از نظر اهداف، چهارچوب‌ها، روش‌ها و مراحل کلی آن و کسانی که دست‌اندرکار آن بودند؛ آشنا شود، می‌تواند به مقدمه مبسوط ابتدای دانشنامه مراجعه کند.
 
چه آثار دیگری به قلم شما منتشر شده است، در این خصوص هم شرحی بیان کنید.
از آثار من در طول سال‌های گذشته کتاب‌های متعددی در حوزه‌های فقهی و غیرفقهی به زبان فارسی و عربی منتشر شده است. مقالات بسیاری هم در مجلات علمی پژوهشی، تخصصی و نشریات عمومی منتشر شده است. اما آخرین کاری که بنده به پایان رساندم و مراحل آماده‌سازی برای چاپ را طی می‌کند، کار گسترده‌ای است که پنج سال از وقتم را گرفته است با عنوان «بررسی فقهی حفظ نظام و مسائل آن» این کار مربوط به یکی از تحقیقات بنده در پژوهشکده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمی قم در حجم بیش از 600 صفحه که دغدغه‌های خودم را در این پژوهش در موضوع کلی حفظ نظام که محور اصلی آن حفظ نظام اجتماعی است، آنجا بازگو کردم که البته در کنار آن مسائل مختلف مربوط به حفظ سیاسی نیز آورده شده است که چون نگاه فقهی با نظام اجتماعی مسلمانان در آن در هم آمیخته است و در سراسر کتاب با همین نگاه و از چشم‌انداز حفظ نظام اجتماعی به موضوع حفظ نظام سیاسی و مسائل آن پرداخته شده است که امیدوارم سال آینده منتشر شود. از نظر خودم در بین آثاری که از بنده منتشر شده است به یک معنا بهترین اثر خواهد بود و بسیاری از مسائلی که در ادبیات کنونی از نظر فقه سیاسی کم و بیش مطرح و مورد ابهام و سوال است، در این کتاب با نگاهی اجتهادی مطرح کرده‌ام.
 
نگاه شما به جشنواره جایزه کتاب سال چگونه است و آن را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
درباره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی که امسال چهلمین دوره آن را پشت سر گذاشتیم، لازم می‌دانم از زحمات همه دست‌اندرکاران محترم و هیئت‌های مختلف داوری و همه کسانی که برای برگزاری هر چه بهتر این همایش تلاش کردند، تشکر کنم و از خداوند بخواهم که با توجه به اندوخته‌هایی که از تجربه‌های ارزشمندی که مدیران قبلی و مدیران کنونی از سال‌های گذشته داشتند و دارند، در سال‌های آینده به نحو هر چه بهتری برگزار بشود.  آنچه که باید ملاک عمل و چهارچوبی که برای این راه باشد، طبعا محتوای کتاب‌ها و نیازی است که جامعه به آن دارد و همچنین چهارچوب‌هایی است که در ارزش‌گذاری یک اثر علمی و کتاب به کار می‌رود. امیدوارم همواره کتاب سال از مسائل حاشیه‌ای دیگری که ربطی به محتوای کتاب‌ها ندارد و ممکن است به سلایق مختلف افراد در زندگی اجتماعی و شخصی مربوط باشد، به دور بماند تا بتواند به اهدافش که همانا تشویق جامعه علمی و ادبی کشور در حوزه‌های مختلف علوم و تشویق نخبگان و استادانی است که محل سرمایه برای این کشور هستند، هر چه بهتر و بیشتر مؤید و موفق باشد.
 
چه رهنمود و پیشنهادی برای بهتر برگزار شدن جشنواره کتاب سال دارید؟
نکته‌ای هم مناسب است که  در مورد نحوه انتخاب آثار بازگو کنم. همه آثاری که ارائه می‌شود و در مرحله بعد آثاری که انتخاب می‌شود، همه ارزنده است چون حاصل چند سال زحمت یک محقق، یک ادیب، یک شاعر یا یک داستان‌نویس است. اما برخی آثار گاه ماحصل ده سال یا 20 سال زحمت یک فرد یا یک مجموعه است. چیزی با عنوان دانشنامه یا دائره‌المعارف‌ها مخصوصا پس از سال‌ها در ده جلد یا بیشتر منتشر می‌شود، باید حساب ویژه‌ای در تشویق‌ها و ارزیابی‌ها برای آن باز کرد. به هر حال درست است که در هر رشته‌ای آثاری که ارائه می‌شود ملاک‌های خاص خودش را برای ارزیابی دارد اما برخی از آثار مجموعه تلاش و زحماتی که برای به ثمر رسیدن آن کشیده شده است، البته با حفظ حداقل‌هایی که آن اثر باید داشته باشد را باید لحاظ کرد. فرق است بین اثری که محققی به تنهایی در چند سال تلاش به جامعه علمی ارائه کرده است تا دانشنامه‌ای که صدها نفر در چندین سال تلاش کردند تا آن را به ثمر برسانند. اینها را در ارزش‌گذاری نباید یکسان دید و باید حساب ویژه‌ای برای این آثار باز کرد.
 
چه اثر جدیدی در دست تالیف یا چاپ دارید؟
اثر دیگری از بنده که مدتی است به ناشر سپرده شده است و امیدواریم سال آینده منتشر شود، جلد دوم کتاب «مشکوه الشریعه فی شرح تحریر‌الوسیله» است که شرحی اجتهادی و استدلالی بر مباحث حج تحریرالوسیله امام خمینی(ره) است که من در سال‌های گذشته در حوزه تدریس کردم که یک جلد از این اثر در قالب کتاب منتشر شده است و جلد بعدی در دست انتشار قرار دارد.