دستورالعمل ایجاد بخش «اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی» در 20 ماده ، 122 بند و 18 تبصره و 2 پیوست در سوم بهمن ماه 1397 تدوین شد. این دستورالعمل، با هدف ارائه خدمات کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان یکی از مراکز اطلاع‌رسانی مهم به پژوهشگران و علاقه‌مندان این حوزه تدوین شد. با ایجاد بخش «اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی» تلاش شد کتابخانه‌های عمومی به سمت حفاظت، شناسایی و نگهداری از منابع نفیس ترغیب شوند و شرایط برای استفاده پژوهشگران از این منابع با سهولت بیشتری فراهم شود.
محققان با وجود این منابع در کتابخانه‌های استانی می‌توانند بدون رفتن به استان‌های همجوار و تنها با مراجعه به کتابخانه‌های عمومی به منابع خطی و پژوهشی مورد نظر خود دسترسی پیدا کنند.
براساس دستورالعمل نهاد کتابخانه‌های عمومی در بخش اسناد نسخ خطی و نفایس چاپی باید منابع مربوط تا پیش از سال 1330 شمسی در این بخش نگهداری شوند؛ البته منابع بعد از این تاریخ نیز در این بخش نگهداری می‌شود اما براساس نفاست و ارزش این منابع که 99 درصد آنها اهدایی هستند؛ این منابع دریافت، حفظ و نگهداری می‌شود.
استانی که بخش اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی غنی دارد
ساختمان اداره کتابخانه‌های عمومی استان مرکزی شهر اراک در بلوار قدس، میدان فاطمیه قرار دارد؛ ساختمانی که کتابخانه استاد ابراهیم دهگان مورخ، نویسنده، ادیب، لغت‌شناس و از مشاهیر شهر اراک در دل آن قرار دارد. در طبقه نخست اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان مرکزی در مجاورت سالن مطالعه کتابخانه عمومی دهگان اراک، مخزنی با گنجایش 10 هزارجلد کتاب قرار دارد که در فضایی 90 متری محصورند. درحال حاضر 7 هزار نسخه خطی، چاپ سنگی سربی، روزنامه‌های قدیمی، سندهای خانوادگی و اقتصادی اهدایی، مانند قباله‌های قدیمی ازدواج و داد و ستد در بخشی با نام «اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی» این کتابخانه نگهداری می‌شوند.
به گفته محمد سعیدی‌فر، کارشناس اسناد نسخ خطی و نفایس چاپی استان مرکزی و کتابدار کتابخانه استاد ابراهیم دهگان شهرستان اراک؛ بخش «اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی» این کتابخانه تا پیش از سال 97 و ایجاد این بخش در کتابخانه‌های استانی، با نام «تالار مفاخر» فعالیت داشته و تعدادی کتاب نسخه خطی، چاپ سنگی و سربی در این بخش نگهداری می‌شد، هرچند سابقه فعالیت این تالار و حضور نسخه‌های نفیس در این کتابخانه پشینیه‌ای 10 ساله دارد.
بخش اسناد نسخ خطی و نفایس چاپی استان مرکزی دارای قسمت‌های نسخ خطی و نفایس دست‌نویس تا پیش از پیدایش صنعت چاپ، کتاب‌های چاپ سنگی و آثار چاپ سربی، نشریات و روزنامه‌های قدیمی است که این بخش خاص یعنی نشریات قدیمی فقط در برخی از استانها وجود دارد. در این بخش 608 نسخه خطی،2374 چاپ سنگی ، 3824 چاپ سربی ، 40 سند تاریخی و 1500 نسخه نشریات و روزنامه‌های قدیمی نگهداری می‌شود. این بخش بیشتر مورد توجه پژوهشگران، دانشجویان رشته تاریخ و علاقه‌مندان به این حوزه است.
ضبط برنامه تلویزیونی برای آشنایی مخاطبان با بخش نفایس
سعیدی‌فر درباره میزان استفاده و استقبال پژوهشگران از بخش اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی اداره کل کتابخانه‌های مرکزی استان مرکزی می‌گوید: «در سه سالی که در این مجموعه هستم عمده مراجعهکنندگان از وجود چنین بخشی اظهار بی‌اطلاعی می‌کردند اما بعد از تبلیغ و معرفی، این بخش مراجعهکنندگان بیشتری پیدا کرد.
وی می‌افزاید: «برای آشنایی مخاطبان با بخش اسناد نسخ خطی و نفایس چاپی مجموعه اداره کل کتابخانه‌های استان مرکزی، چهار برنامه تلویزیونی با همکاری صداوسیمای این استان ضبط کردیم و بعد از پخش این برنامه‌ها، این مجموعه، مراجعهکنندگان بیشتری پیدا کرد.»
شیوه استفاده از بخش اسناد، نسخه‌های خطی و نفایس چاپی
افراد برای استفاده از بخش اسناد نسخ خطی و نفایس چاپی این اداره کل، باید فرم مخصوصی را پُر کنند و بعد از تایید صلاحیت فرد برای استفاده از منابع از سوی کتابدار و کارشناس، اجازه دسترسی به منابع این بخش داده می‌شود. البته دسترسی فیزیکی به منابع این بخش به دلیل امکان آسیب، ممکن نیست. برهمین اساس، نسخه دیجیتال این منابع به صورت اسکن در اختیار کاربران قرارمی‌‌گیرد. اکنون 12 هزار فریم عکس از منابع نفیس این بخش تهیه شده است و با وجود یک دوربین حرفه‌ای فعالیت دیجیتال‌سازی منابع دنبال می‌شود.
انتقال کتاب‌های آسیب دیده به کتابخانه ملی
یکی از ویژگی‌های مهمی که باید بخش اسناد نسخ خطی و نفایس چاپی کتابخانه‌های عمومی رعایت کنند، توجه به استانداردهای نگهداری از این منابع است. تنظیم دما و رطوبت در این بخش باید با دقت صورت بگیرد. در این بخش کتاب‌های دارای الودگی، آسیب و آفت، برای مرمت و ضدعفونی شدن به کتابخانه ملی منتقل می‌شوند.
بخشی که نیازمند تالار نمایش و دیده شدن است
بر اساس دستورالعمل نهاد کتابخانه‌های عمومی، بخش اسناد ،نسخ خطی و نفایس چاپی باید دارای مخزن و تالار نمایش برای دیده‌شدن آثار باشد اما فعلا منابع این بخش در مخزن نگهداری می‌شوند و بخشی به عنوان تالار نمایش در این کتابخانه و اداره کل به دلیل کمبود فضا وجود ندارد. البته به گفته سعیدی فر، در کتابخانه مرکزی اراک که هنوز افتتاح نشده، بخش بزرگی را برای نگهداری از این منابع نفیس با عنوان مخزن و تالار نمایش، در نظر گرفته‌اند. این کارشناس می‌گوید:« امیدواریم با افتتاح کتابخانه مرکزی اراک تا پایان سال 1402 این امکان فراهم شود.»
نگاهی به نسخه‌های قدیمی اداره کل کتابخانه‌های اراک
در این مجموعه نسخه‌های خطی قدیمی مانند« الوافیه فی شرح الکافیه»، تالیف سیدرکن الدین حسن بن محمد استرآبادی با تاریخ کتابت سال 718 هجری قمری، «المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر»، تالیف احمد بن محمد بن علی المقری القیومی، با تاریخ کتابت 734 هجری قمری، « شرح هدایه الحکمه»، تالیف حسین بن معین‌الدین میبدی با تاریخ کتابت: 822 هجری قمری،« کیمیای سعادت،»،تالیف ابوحامد محمد بن محمد الغزالی الشافعی با تاریخ کتابت قرن 9 هجری قمری دیده می‌شود که قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی موجود در بخش اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی این استان هستند.
«المنهج الحق و کشف الصدق»، تالیف علامه حلی با تاریخ کتابت 1010 هجری قمری، «مجمع الفرس»، محمدقاسم بن حاج محمد کاشانی متخلص به سروری با تاریخ کتابت: رمضان المبارک سال 1015 قمری، « نقدالرجال»، تالیف مصطفی بن حسین حسینی تفرشی با تاریخ کتابت شنبه 5 ذی‌الحجه سال 1059 قمری،« اصول کافی»، تالیف شیخ ابوجعفر محمّد بن یعقوب بن اسحاق رازی معروف به کلینی، شیخ کلینی، ثقه‌الاسلام کلینی با تاریخ کتابت شنبه، پنجم ربیع الثانی 1072 قمری، «شرح الفیه ابن مالک لابن الناظم»، تالیف بدرالدين بن مالك، ابوعبدالله محمد بن محمد بن عبدالله بن مالك، مشهور به ابن ناظم و ابن مصنف با تاریخ کتابت جمادی‌الآخر سال 1084 قمری و « احقاق الحق و ازهاق الباطل»، تالیف: سید نورالله بن شریف‌الدین شوشتری با تاریخ کتابت شوال سال 108411 و شرح «هدایه الحکمه»، تالیف حسین بن معین‌الدین میبدی با تاریخ کتابت 1089 هجری قمری از دیگر نسخه های خطی موجود در این مجموعه است.
در این مجموعه همچنین کتاب‌های چاپ سنگی قدیمی مانند «مفتاح النبوة»، تالیف محمدرضا بن محمدامین کوثر همدانی که تاریخ چاپ آن برای سال 1240 هجری قمری است.« عوائدالایام فی بیان قواعدالاحکام»، تالیف احمد بن محمدمهدی نراقی که تاریخ چاپ آن برای سال 1245 هجری قمری است، «سوال و جواب»، تالیف محمدباقر بن محمدنقی شفتی بیدآبادی با تاریخ چاپ سال 1247 هجری قمری،« عرائس المجالس في قصص الانبياء»، تالیف ابواسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم نیشابوری، معروف به ثعلبی که تاریخ چاپ آن سال 1258 هجری قمری است ،« الصافي في تفسير كلام الله الوافي» (2 جلد در یک مجلد)، تالیف: محمد بن‌مرتضی مدعو به محسن با تاریخ چاپ سال 1266هجری قمری، « شارستان چهارچمن، تالیف: بهرام‌بن فرهاد فرزانه بهرام پارسی » با تاریخ چاپ سال 1270قمری ،« الانوار النعمانیه فی بیان معرفه النشاه الانسانیه» (جلد یکم و دوم)، تالیف نعمت‌الله بن عبدالله موسوی حسینی جزایری با تاریخ چاپ« 1271ق.8- مجمع‌البحرین و مطلع‌النیرین (2 جلد در یک مجلد)، تالیف: فخرالدین بن محمدعلی طریحی نجفی،» با تاریخ چاپ سال 1274هجری قمری دیده می‌شود.
« کشف‌الآیات المسمی بنجوم‌القرآن»، تالیف مصطفی‌بن‌محمدسعید، که تاریخ چاپ آن سال 1274 هجری قمری است، « گنجینه نشاط، تالیف عبدالوهاب بن محمدرحیم اصفهانی موسوی، ملقب به معتمدالدوله و متخلص به نشاط با تاریخ چاپ محرم 1282 هجری قمری و «موائد الرحمن فی ترجمه القرآن» تالیف: جمال‌الدّین محمّد بن حسین خوانساری با تاریخ تالیف 1287 هجری قمری از دیگر منابع چاپ سنگی بخش اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی این اداره کل است.
40 سند قدیمی در همسایگی کتابخانه ابراهیم دهگان اراک
بخش اسناد نسخ خطی و نفایس چاپی اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان مرکزی دارای سندهایی با 100 قدمت است. در این بخش 40 سند خطی و دست نویس قدیمی وجود دارد . موضوعات این سندها بیشتر اقتصادی و خانوادگی و در حوزه خرید و فروش مغازه ، خانه، سندهای ازدواج ، قباله‌های اقتصادی و مالی است.
روزنامه ای منحصر به فرد که در اراک منتشرشده است
مجموعه ای در مخزن بخش نسخ خطی اسناد و نفایس چاپی این اداره کل وجود دارد که شاید منحصر به فرد باشد. این روزنامه قدیمی که 90 سال قدمت دارد، با عنوان «نامه عراق» سال 1312 منتشر می‌شد. این روزنامه به صورت هفتگی از سال 1312 تا 1354 چاپ شده است.این روزنامه از سال 1317 به «نامه اراک » تغییر نام داد. کامل ترین آرشیو این روزنامه منحصر به فرد اکنون در این کتابخانه موجود است.
فهرست نویسی منابع راهنمایی بزرگی برای محققان است
فهرست نویسی اسناد نسخ خطی و نفایس چاپی برای آگاهی نسخه شناسان و فعالان حوزه تاریخ اراک، پژوهشگران، مصححان استانی و دانشجویان رشته تاریخ راهنما و منبع بسیار مهمی است. پیش از ایجاد بخش اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی، به دلیل نبودن نیروی متخصص قهرست نویسی، این منابع ارزشمند با عنوان ماده کتاب در کتابخانه‌های عمومی ثبت می‌‌شدند درحالی که این منابع باید به‌عنوان نسخه خطی، چاپ سنگی و سربی ثبت شوند. فهرست‌نویسی این منابع اکنون در حال انجام است و تاکنون تمام نسخه‌های خطی این مجموعه و 20 درصد از منابع چاپ سنگی این بخش فهرست‌نویسی شدند. سعیدی‌فر معتقد است: «تا پایان سال 1402 فهرست‌نویسی کل منابع به اتمام می‌رسد.»
حوزه علمیه اراک و اهدای دو هزار نسخه خطی
حوزه‌های علمیه در کشور قدیمی‌ترین کتابخانه‌ها را در کشور دارند و دارای نسخه‌های خطی سربی و سنگی زیادی هستند. در چند سال اخیر به دنبال مذاکره با حوزه‌های علمیه و معرفی امکان استفاده از این بخش برای نگهداری از منابع نفیس، حوزه علمیه «حاج محمد ابراهیم» در اراک حدود 2 هزار کتاب چاپ سنگی و سربی را در طول دو سال به کتابخانه ابراهیم دهگان اراک اهدا کردند. این حجم از اهدا واقعا قابل تقدیر است زیرا این کتاب‌ها به دلیل کمبود فضا اغلب در شرایط خوبی نگهداری نمی‌شوند.
به نظر می‌رسد بخش اسناد نسخ خطی و نفایس چاپی کتابخانه‌های استانی در وحله نخست باید صاحب تالارهایی برای نمایش و دیده‌شدن شوند و در مرحله بعدی، برای معرفی و شناساندن آنها به محققان و پژوهشگران استانی فعالیت ببشتری صورت بگیرد.
از طرف دیگر فهرست‌نویسی منابع کتابخانه‌ای به‌ویژه در بخش منابع نفیس، می‌تواند نسخه‌شناسان و مصححان را به سمت استفاده آسان‌تر از این منابع در کتابخانه‌های عمومی دعوت کند؛ همچنین تهیه امکانات و منابع مطالعاتی خاص برای محققان در کتابخانه‌های عمومی می‌تواند فرصتی برای انجام پژوهش‌های جدید و کاربردی را در کشور ایجاد کند.
نظر شما