به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، به‌تازگی کتاب خلاصه الاشعار فی الرباعیات، گردآوری ابوالمجد تبریزی با تصحیح و تحقیق سیدمحمد عمادی‌ حائری و به همت نشر هرمس منتشر شده است. این کتاب رباعی‌نامه‌‌ای موضوعی است که در نیمه‌ نخست قرن هشتم هجری در 50 باب مشتمل بر 500 رباعی تالیف و تدوین شده است. گردآورنده و کاتب آن ابوالمجد محمدبن‌مسعودبن‌مظفر تبریزی از فضلای نیمه‌ نخست قرن هشتم است که در حدیث و تاریخ و ادب و ریاضی نزد استادان برجسته‌ی تبریز درس خوانده و رساله‌های مجموعه سفینه تبریز که به همت او گردآوری و کتابت شده آگاهی او از علوم گوناگون را نشان می‌دهد.

در نشست نقد و بررسی این اثر که در شهر کتاب برگزار شد، علی‌اصغر محمدخانی، معاون مرکز فرهنگی شهر کتاب گفت: رباعی‌ یکی از قالب‌های کهن و اصیل شعر فارسی است که اکثر دوستداران شعر و ادب فارسی در ایران و دیگر کشورها با آن آشنایند. بسیاری از شاعران قدیم ما، از رودکی در قرن سوم تا قرن‌ها بعد، رباعی سروده‌اند. در برخی قرون شاعران رباعی‌های بسیاری سروده‌اند و در قرون دیگر استقبال از رباعی‌سرایی کمتر بوده است.

محمدخانی ادامه داد: ابوالمجد تبریزی در کتاب خلاصه‌ الاشعار فی الرباعیات رباعی‌ها را در 50 باب تنظیم کرده که هر باب به موضوعی ویژه اختصاص دارد.

وی بیان کرد: کتاب مشهور دیگر در حوزه‌ رباعی، نزهة المجالس جمال خلیل شروانی است که محمدامین ریاحی آن را تصحیح کرده و مرجع مهمی در حوزه‌ رباعی محسوب می‌شود. ریاحی قرون ششم و هفتم را عصر رباعی خوانده و در مقدمه کتاب نوشته «عارفان و حکیمان و شاعران بسیاری را در این دوره مثل اوحد‌الدین کرمانی و افضل‌الدین کاشانی می‌شناسیم که فقط یا بیشتر رباعی گفته‌اند. در دیوان‌های موجود شاعران بزرگ آن روزگار رباعی فراوانی می‌بینیم، مثلاً در دیوان عطار ۲۰۹۰ رباعی، مولوی ۱۹۸۳، اوحد کرمانی ۱۶۵۰، کمال اسماعیل ۸۶۷، انوری ۲۷۶، سنایی ۴۲۱ و خاقانی ۲۹۷ رباعی هست. در کتاب‌های نثر آن دوره هم، مخصوصاً در آثار صوفیان، رباعی بیش از هر نوع شعر دیگر چاشنی سخن شده است.» همین اقبال عمومی باعث شده که در قرون ششم و هفتم چند رباعی‌نامه‌ موضوعی تالیف شود.

معاون فرهنگی شهر کتاب همچنین توضیح داد: مختارنامه ا ثر عطار نیشابوری نیز مجموعه‌ای از رباعیات فارسی است که در پنجاه باب تنظیم شده ولی برای فارسی‌زبانان، چه در داخل مرزهای جغرافیایی ایران و چه در خارج از ایران، بی‌شک مشهورترین رباعی‌سرا، خیام نیشابوری است. تعداد زیادی رباعی به وی منسوب شده ، اما تعداد رباعی‌هایی که درحقیقت از آن وی باشد زیاد نیست. در قرن هشتم و نهم از شمار رباعی‌سرایان کاسته شده و از دوره‌ صفوی به بعد این کاهش، شدت یافته است.
محمدخانی در پایان گفت: خلاصه‌ الاشعار فی الرباعیات برای علاقه‌مندان به قالب رباعی و آشنایی با موضوعات رباعی در قرون مختلف، متن ارزشمندی است. در این اثر، پیش از هر رباعی، نام سراینده‌ آن آمده و مخاطب از این طریق می‌تواند با مجموعه‌ای از رباعی‌سرایان در تاریخ شعر فارسی آشنا شود.

 همچنین سیدمحمد عمادی حائری، مصحح خلاصه الاشعار فی الرباعیات، در این نشست گفت: داستان رباعی به نوعی داستان شعر اصیل فارسی است. رباعی، هم از نظر وزن هم از نظر قالب، یک شعر اصیل ایرانی است. برخلاف قصیده و غزل که در اصل تشبیب آغاز قصاید بود و سپس به عنوان قالبی مستقل از قصیده جدا شد، قالب رباعی پیشینه‌ای در ادب عرب ندارد و یک قالب کاملا ایرانی و سازگار با زبان و فرهنگ و طبع ایرانی‌هاست.

وی ادامه داد: شاید رباعی به نوعی با فهلویات و ترانه‌های محلی شش خطی و هشت خطی در پیوند باشد، ترانه‌هایی که ادامه‌ آنها در زبان‌های محلی باقی‌مانده و به نظر محققان ریشه در اشعار پهلوی اشکانی و ساسانی دارند. می‌توان حدس زد که ایرانیان بعد از مدتی خواسته‌اند همانند غزل و قصیده که ریشه‌ی عربی داشتند، وجهی عالمانه‌تر و دانشورانه‌تر به رباعی بدهند و آن را به‌عنوان قالبی مستقل مطرح کنند تا از حالت شعرهای عمومی و افواهی دربیاید.

عمادی حائری همچنین درباره‌ رباعی‌نامه‌های موضوعی گفت: این رباعی‌نامه‌ها در موضوعات خود از یک سنت ادبی مشخص پیروی می‌کنند. به عنوان نمونه اگر به فهرست موضوعات رباعیات مختارنامه عطار نگاه کنیم، موضوع ابواب نخستین آن رنگ و بوی عرفانی دارد که مطابق با جهان‌بینی عطار است. این مجموعه با توحید شروع می‌شود و با پیامبر(ص) و فضیلت صحابه، یک رباعی در مدح امام حسن (ع) و یک رباعی در مدح امام حسین (ع) ادامه می‌یابد که با مقدمه‌ مثنوی‌های وی هماهنگ است، ولی از باب ۲۶ و ۲۷ به بعد موضوعات ابواب مختارنامه با موضوعات نزهه‌المجالس شباهت پیدا می‌کند.

وی بیان کرد: محققان به شباهت‌های نزهه المجالس و خلاصه الاشعار فی الرباعیات توجه داده‌اند. ابوالمجد تبریزی از  نزهه المجالس  بهره برده و توجه به نقل‌های ابوالمجد تبریزی به برطرف کردن اغلاط و مشکلات نسخه‌ موجود نزهة المجالس و تصحیح آن کمک می‌کند.

کارگاه درسی فاخر
همچنین جواد بشری در این نشست درباره‌ اهمیت خلاصه الاشعار فی الرباعیات گفت: در این کتاب به شاعران منطقه‌ای خاص از اقلیم گسترده‌ زبان فارسی توجه ویژه‌ای شده که نگاهی به فهرست شاعران این کتاب، توجه نویسنده را به شاعران شمال غربی قلمرو زبان فارسی نشان می‌دهد. به عنوان نمونه رباعيات همام تبریزی، جلال‌الدین عتیقی، سعدالدین وراویجی یا وراوینی در خلاصه الاشعار آمده که همگی به نواحی شمال غرب این اقلیم تعلق دارند. اين ویژگی درباره‌ کانون‌های شعری اهمیت بسیار دارد.

بشری درباره‌ پیشینه‌ رباعی‌نامه‌ها و قدیمی‌ترین مجموعه‌های رباعی گفت: بنابر اشاره عوفی در لباب‌الالباب، در خراسان مجموعه‌هایی از رباعی‌های مردم‌پسند وجود داشته که به دست ما نرسیده و در حملات مغول یا سایر وقایع از بین رفته است. از مواریث خراسانی رباعی‌نامه‌ها، تنها مختارنامه عطار در دست ماست که از آثار مسجل و قطعی عطار نیز هست.