به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، همزمان با سی‌امین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، نشست نقد و بررسی کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» سه‌شنبه (24 آبان‌ماه) روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار در اندیشگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران برگزار شد. در این نشست دکتر حسن حضرتی، مولف کتاب، دکتر مهدی عبادی منتقد و دکتر مصطفی نوری دبیر نشست و پژوهشگر تاریخ معاصر در سازمان اسناد و کتابخانه ملی حضور داشتند و در این باره سخن گفتند.

حسن حضرتی، مولف کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» در این نشست گفت: این کتاب نتیجه یک طرح کلان پژوهشی است که طی چند سال گذشته شروع شده است. در این زمینه که عثمانی‌ها به تاریخ معاصر ایران چه نگاهی داشتند و چه گزارش‌هایی ارایه کرده‌اند و این گزارش‌ها چگونه در روزنامه‌ها و... بازتاب پیدا کرده است، خلائی وجود داشت که در این کتاب به این موضوع پرداخته شده است.

وی افزود: پیش از نشر این کتاب چندین کار دیگر در این زمینه انجام داده بودم از جمله کتاب «ایرانیان استانبول»، یا اصل اسنادی به زبان ترکی را منتشر کردیم که پیش از این مرحوم ایرج افشار آنها را منتشر کرده بود. این اسناد حاوی گزارشی است که یک شاهد تُرک از مشروطه ارایه می‌کند.

مولف کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» بیان کرد: اما این کتاب حاوی 110 سند است که برخی فارسی و بقیه ترکی بود و کار خواندن این اسناد را به انجام رساندیم. مشکلی که وجود داشت، خواندن اسناد ترکی بود که به صورت گسترده خیلی در این زمینه سابقه نداشتیم.

حضرتی در ادامه گفت: برخی از اسناد ترکی در آنجا ترجمه شد، در این زمینه هیچ الگویی نداشتیم و البته یکسری از کلیات خوانا نبود و در سه ماه فرصت مطالعاتی که در ترکیه حضور داشتم، سعی کردم تا از عهده خواندن این سندها بربیایم. البته لطف کرونا و خانه‌نشینی هم بی‌تاثیر نبود. در واقع با مشغله کنونی انجام چنین کارهایی سخت و دشوار است. البته فردی کار کردن هم بر سختی کار می‌افزاید و پروژه‌های دولتی باید برای چنین مواردی تعریف شود.

مولف کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» بیان کرد: اسناد امیرکبیر، اسناد عباس‌میرزا یا میرزا عباس را نیز استخراج کرده‌ام اما جرات نمی‌کنم کار را شروع کنم و در انجام چنین کارهایی حتما باید پشتیبانی و حمایت مالی باشد. در واقع هزینه کردن برای این کار گران تمام می‌شود.

دانشیار دانشگاه تهران در ادامه گفت: اسناد ایران باید از کشورهای همسایه خریداری شود و اگر روی اینها هزینه کنیم، خیلی بهتر جواب می‌گیریم. آرشیو عثمانی یک میلیون سند دارد. 320 پرونده در مورد ایران در آنجا وجود دارد. کمترین پژوهشگر از ایران برای خواندن این اسناد مراجعه می‌کند، چون از کشورهای دیگر پژوهشگران با پشتیبانی دولت خود مراجعه می‌کنند. من در آنجا دانشجوی دوره کارشناسی را دیدم که از آمریکا و با کمک مالی دولت این کشور برای پژوهش در این اسناد مراجعه کرده بود.

حضرتی افزود: سندهایی مربوط به ایران از جهاتی زیاد است. هنوز اسناد دوره صفویه منتشر نشده است، اسناد دوره نادری و دوره زندیه و قاجاریه هنوز دست نخورده باقی مانده است. از سویی دیگر در مورد برخی موضوعات سندی موجود نیست، هنوز سندی در مورد انجمن سعادت پیدا نکردم. البته به دلیل انقلاب و نگرانی ترک‌ها بخشی از اسناد مربوط به ایران از استانبول به آنکارا منتقل شد که در این جابجایی این اسناد به کلی نابود شدند. البته اینکه این اسناد در چه موردی بوده است، مشخص نیست و این واقعه تلخ را در مقدمه کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» ذکر کرده‌ام.

وی بیان کرد: نمی‌شود در مورد امیرکبیر فقط 200 سند داشته باشیم، یا در مورد میرزا حسین‌خان سپهسالار هیچ سندی موجود نباشد، البته نکته دیگر این است که مکاتبات در آن زمان به زبان فرانسه بود و من هم به زبان فرانسه آشنایی ندارم، که این هم قابل پژوهش و جستجو است. به هر حال هر پژوهشگری محدودیت‌هایی دارد که باید پژوهشگران دیگر آن را کامل کنند. آرشیو عثمانی برای ما بسیار مهم است. هزار و چهارصد و اندی سند در آنجا وجود دارد. یکی از موانع برای تحقیق و پژوهش در این اسناد بحث زبان است که می‌توان کسانی را تربیت کرد، بورسیه کرد و این پژوهش‌ها را به آنان سپرد.

مولف کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» در ادامه گفت: در مورد نگاه عثمانی‌ها به مشروطه کمی کج‌فهمی وجود دارد که با انتشار این اسناد می‌توان این کج‌فهمی را اصلاح کرد.

حضرتی درباره نحوه قرار گرفتن اسناد در کتاب بیان کرد: اسناد به ترتیب تاریخی موضوعی در کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» آورده شده است و از آنجایی که حجم کتاب بالا نیست بر اساس موضوعی فصل‌بندی نشده است.

وی افزود: این کتاب به زبان ترکی در ترکیه در دست چاپ است، البته در آن کتاب شرح بیشتری از مشروطه در مقدمه آورده شده است و در مورد تقویم‌های مختلف نیز شرحی در چاپ‌های بعدی این کتاب ذکر خواهد شد.

حضرتی بیان کرد: متاسفانه در زمینه مهارت سندخوانی یک عدم همکاری بین آرشیو و گروه تاریخ هست و حداقل همکاری وجود دارد که باید گسترش یابد. تقویم گاهشماری باید در دانشگاه‌های ما تدریس شود. اکنون مهارت‌های تاریخ را استادان تاریخ هم نمی‌دانند، چه برسد به دانشجویان. باید مبنا بر آموزش مهارت، خط‌شناسی، نسخه‌شناسی، تقویم‌ها و اسناد قرار بگیرد.
 


صاحب منصبان سفارت عثمانی به اسناد مشروطه توجه ویژه‌ای داشتند

مهدی عبادی در ادامه این نشست گفت: عنوان کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» به بخشی از پروژه کاری مولف کتاب اشاره دارد. چند سالی است که وی در بحث‌های نظریه تاریخ مباحثی را مطرح می‌کند با عنوان «بازگشت به تاریخ» و در جاهایی بر روی این بحث متمرکز شده‌ایم که وظیفه اصلی تاریخ‌پژوه تحت‌الشعاع قرار گرفته است. البته در جلسات متعددی سعی کردیم که در بحث‌های نظری این را عرضه کند و در ادامه به صورت عملی هم وارد کارزار شد و سعی کرد نوعی از تاریخ‌پژوهی را تجربه کند که مبتنی بر اسناد، مدارک و حتی پایان‌نامه‌ها است.
 
وی افزود: بخشی در «ایرانیان استانبول» ذکر شد و این کتاب بخشی دیگر از پژوهش‌ها در این راستا است. وجه دیگری که در مقدمه کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» گذرا به آن اشاره شده است، توجه دادن بحث‌های مرتبط به تاریخ‌پژوهی در ایران در کانتکس جهانی آن است. در جاهایی ما از اینکه بخواهیم پژوهش جدید ارایه بدهیم، دچار بن‌بست هستیم.
 
عبادی بیان کرد: در هر مورد تاریخی یک منابعی را برای خودمان تعریف کردیم که عمدتا بر روی منابع شناخته شده متمرکز می‌شود و باعث می‌شود تا یافته‌ها شبیه هم باشد و کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» اتفاق ارزشمندی است که با چاپ آن از این تنگناها خارج می‌شویم.
 
وی در ادامه گفت: جنس اثر از نوع سندپژوهی است که به اسناد یکی از مهم‌ترین تحولات تاریخ ایران یعنی مشروطه می‌پردازد. از نظر تقسیم‌بندی، مجموعه‌ای از اسناد با محوریت اسناد عثمانی گزینش شده است. شرحی در کتاب آمده است مبنی بر اینکه 200 سند شناسایی شده و 111 سند در کتاب آورده شده است.
 
عبادی افزود: زبان ترکی عثمانی که زبان این اسناد است، متاسفانه تبدیل به یک مانع شده است. نکته عجیب این است، با وجود اینکه در کشور ما آذری‌زبان و ترک‌زبان هم هستند اما این مشکل همچنان پابرجاست. در این زمینه البته به شکلی جدید پیشرفت‌هایی را مشاهده می‌کنیم.
 
وی بیان کرد: برخی تصور می‌کنند که در کتاب سندها را در کنار هم گذاشته و ترجمه کرده‌اند اما واقعیت این است که بررسی این اسناد با مشکلات رسم‌الخط و خوانش آنها کار مشکلی بود و سندها به دلیل کهنگی زبان باید به دقت خوانده می‌شد، فهمیده می‌شد و سپس به فارسی برگردانده می‌شد.

عبادی در ادامه گفت: کتاب«مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» متن روانی دارد. اگر متن ترکی اسناد نیز در کنار متن فارسی قرار می‌گرفت، مشخص می‌شد که تا چه حد برگرداندن این سندها سخت و سنگین بوده است و نویسنده کتاب با صرف دو سال وقت و همراه با یک گروه مجازی این کار را به انجام رسانیده است.
 
وی افزود: عنوان کتاب جذاب است اما در عین حال انتظاری را در خواننده ایجاد می‌کند. مجموعه‌ای از اسناد با یک ترتیب تاریخی در کنار هم قرار گرفته‌اند، شاید اگر عنوانی فرعی در کنار عنوان اصلی کتاب قرار می‌گرفت گویاتر می‌بود و منظور را بهتر می‌رساند. مقدمه کتاب کوتاه اما محققانه نوشته شده است. 111 سند به ترتیب تاریخی و با عناوین مختلف در کتاب آورده شده است.

عبادی بیان کرد: ساختار کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» بر اساس عناوین پیش می‌رود. تصاویر اسناد، نمایه و اعلام آورده شده است و ساختار بسیط به نظر می‌رسد. اگر دسته‌بندی به صورت موضوعی هم انجام می‌شد، خواننده می‌توانست دریافت بهتری داشته باشد. اسنادی در مورد نشریات، انجمن‌های ایرانی و... آورده شده است که مخاطب در یک شرایط عادی و با  ترتیب تاریخی می‌تواند به آنها دسترسی داشته باشد. اولین سند مربوط به 28 رجب سال 1304 و آخرین سند نیز مربوط به 1330 هجری است. اولین سند و آخرین سند کم‌ترین ارتباط را با یکدیگر دارند که این نیز واکنشی را در مخاطب ایجاد می‌کند.
 
وی در ادامه گفت: در صفحه 9 و 28 کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» سند مربوط به شمس‌الدین بیک، سفیر وقت عثمانی در ایران آورده شده است که جذاب‌ترین قسمت اسناد است، زیرا تحولات و اتفاقات مشروطه را از نگاه یک غیرایرانی بررسی می‌کند. البته سازماندهی یک اثر می‌تواند بهتر از این باشد ولی محقق می‌تواند ساختار کتابش را خودش تعیین کند.
 
عبادی افزود: در ارتباط با محتوای اثر باید به مقدمه اشاره کنم. نکته جالب توجه این است که مولف با نگارش صمیمانه مقدمه و بیان احساسات و حالات خویش در روند انجام کار، خواننده را با خود همدل و همراه می‌کند. دشواری در یافتن سند، گزینش، ترجمه و... به شیوایی و رسایی برای خواننده بیان شده است.
 
وی بیان کرد: ترتیب قرار گرفتن سندها در کتاب از این نظر حائز اهمیت است که مشروطه ایران را به زبان ناظران بی‌طرف بیان می‌کند. حتی حسن نیت در پیگیری حوادث‌ قابل دریافت است. نکته جالب توجه این است که از مطالعه اسناد، به دقت و پیگیری صاحب منصبان سفارت عثمانی پی می‌بریم و دچار شگفتی می‌شویم.
 
عبادی در ادامه گفت: صاحب‌منصبان عثمانی پیگیری می‌کردند، گزارش می‌کردند و این گزارش‌ها مختص پایتخت نیست و همه شهرهای درگیر را دربردارد که از این جهت نیز قابل توجه است. بر اساس این اسناد متوجه می‌شویم؛ سیاست عثمانی در رابطه با ایران این‌گونه بود که برای حفظ تمامیت ارضی ایران تلاش می‌کردند و سعی داشتند تا دولت ایران به دامان روسیه و انگلستان نیفتد.
 
وی افزود: به دلیل حسن همجواری و مسلمان بودن و در راستای منافع عثمانی است که این دولت تلاش دارد تا دولت ایران مستقل بماند و به سمت و سوی هیچ یک از اینها سوق پیدا نکند. بر اساس این اسناد تلاش دولتمردان عثمانی بر این بود تا جناح پیروز را شناسایی و در جهت آن سیاست‌های خود را هماهنگ کنند.
 
منتقد کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» بیان کرد: بخشی دیگر از اطلاعات اسناد، چهره‌ای از مشروطه‌خواهان به ویژه علما و موضع‌گیری‌های طیف‌های مختلف سیاسی را بیان می‌کند که از بخش‌های خواندنی و جذاب محسوب می‌شود. نقش دولت‌های خارجی به ویژه روسیه و انگلستان نیز به خوبی بازتاب داده شده است تا پژوهشگر فارسی زبان بتواند با آن ارتباط برقرار کند.
 
در ادامه مصطفی نوری دبیر نشست گفت: کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» از این نظر اهمیت دارد که نکات مهمی از دوران مشروطه را دربردارد. به هر حال کسانی که تاریخ مشروطه را بررسی کردند، می‌توانند با خواندن این کتاب به بخش‌هایی از تاریخ ایران دست پیدا کنند. قیام مشروطه، جریاناتی که بعد از فوت مظفرالدین شاه اتفاق می‌افتد، روزهای پریشان فتح تهران بسیار پراهمیت است.
 
وی افزود: بر اساس اسناد موجود در کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» تلاش‌های سفیر عثمانی برای برقراری روابط حسنه بین دولت عثمانی و دولت ایران، تلاش‌های سفیر اتریش، مخالفت روس‌ها که درگیر ماجرا هستند و همواره مخالف مشروطه بودند، اتحاد شیعه و سنی، تحولاتی که در شهر رشت اتفاق می‌افتد، چون اتباع عثمانی در آنجا حضور دارند و این تحولات برایشان بسیار مهم است و این اسناد از این منظر نیز حائز اهمیت است.
 
نوری بیان کرد: مقدمه خوب کتاب «مشروطه ایران به روایت آرشیو عثمانی» از آرشیو عثمانی اطلاعات دقیقی به خواننده می‌دهد، در کتاب دو تاریخ هجری قمری و تاریخ مربوط به عثمانی ذکر شده است. در برخی از اسناد تاریخ مالی می‌آید و خواننده شیوه‌ای برای تغییر آن ندارد. به همین دلیل با یک نوع پریشانی در تاریخ اسناد روبه‌رو هستیم. در واقع ما با چند نوع تاریخ‌گذاری در ایران روبه‌رو هستیم که باعث سردرگمی خواننده می‌شود.
 
دبیر نشست در ادامه گفت: برخی از واژگان در پاورقی شرح داده شده است اما برخی دیگر آورده نشده و خواننده را با مشکل روبه‌رو می‌کند، به عنوان مثال استضعاف‌نامه را در اسناد فارسی نمی‌شناسیم که احتمالا در عثمانی استفاده می‌شد. از نظر صفحه‌بندی هم کار می‌توانست شکیل‌تر انجام شود و روال یک شکل داشته باشد. غلط املایی در این کتاب بسیار کم است و اگر بخش مربوط به جنگ جهانی اول هم ترجمه شود، کار بسیار بزرگی انجام خواهد شد.