به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ نشست «خواندن دیجیتال یا خواندن در عصر دیجیتال» از سلسله نشست‌های نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است که به‌صورت حضوری و آنلاین شنبه 24 اردیبهشت در سرای اهل قلم سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب برگزار شد.
در این نشست دکتر عبدالله کریم‌زاده، دانش‌آموخته مطالعات فرهنگی و ادبی که حوزه‌ی تخصصی پژوهش او مطالعات فرهنگ دیجیتال است درباره مفهوم خواندن دیجیتال گفت: ابتدا با مفهوم‌سازی متن بحث‌مان را شروع می‌کنیم تا بعد به مقوله متن دیجیتال و خواندن در عصر دیجیتال و... بپردازیم. متن همواره در طول تاریخ بشر وجود داشته است. یکی از تعریف‌های متن این است که متن یک بسته معنایی و حامل معناست. انسان نیز موجودی معناساز و متن‌ساز است. متن‌ها، حافظه‌های فرهنگی انسان‌ها بوده و هستند. از دیوارنوشته‌ها تا بعدها ماشین چاپ و در عصر حاضر با تکنولوژی‌های دیجیتال. متن بوده و کارکردهایش هم ثابت بوده است.
کریم‌زاده در توضیح اولین کارکردهای متن بیان کرد: اولین کارکرد متن، تولید معنا و معرفت است. تولید حافظه و سوژه‌گی، و حتی متن می‌تواند در ما تولید مقاومت کند. ما اگر بخواهیم یک متن را بشناسیم - این‌که در طول تاریخ ماهیتش تغییر کرده یا نه - باید ماهیت متنیت را هم بشناسیم. در ابتدا متن‌ها آنالوگ بوده‌اند یعنی کاغذی و حالا دیجیتال شده‌اند. آیا در ماهیت متن تغییری ایجاد شده یا صرفا فرمت عوض شده است؟
او در ادامه افزود: تفاوت به لحاظ ماهوی شاید وجود نداشته باشد اما از نظر ویژگی‌هایی که بعدها به متن الصاق می‌شود تفاوت‌هایی وجود دارد. در وضعیت امروز همه این امکان را دارند که در ساخته‌شدن و مصرف حافظه فرهنگی و متن دخالت کنند. عملکردهای متن تغییری نکرده است؛ تولید معرفت و معنا بوده که اکنون هم هست.
این پژوهشگر در پاسخ به این سوال که چه شده که متن‌های دیجیتال اقتدار ندارند، اظهار کرد: زیرا بی‌ثبات هستند و از دو منظر می‌توان به آن اشاره کرد؛ مورد اول این است که متن‌های ثابت صحافی می‌شوند یعنی امکان تحریف و دستکاری ندارند، ولی متن‌های امروز لحظه‌ای عوض می‌شوند هم در ظاهر مثل فونت و هم در باطن که محتواست. از منظر محتوا هم به‌خاطر مشارکت همگانی در تولید، نویسنده سابق متن که اقتداری داشت الان دیگر جایگاه خود را از دست داده است.
او جنبه‌های مثبت متن دیجیتال را خیلی بیشتر از جنبه‌های منفی آن دانست و گفت: در نوع قبلی متن، رابطه بین ناشر و نویسنده و خواننده بر اساس مناسبات قدرت بوده است. از موضع قدرت نویسنده با خواننده خود ارتباط برقرار می‌کرد اما در متن‌های امروزی ارتباطات تعاملی شده است. عملا می‌شود گفت مفهوم مرگ نویسنده (مرگ مولف) اتفاق می‌افتد.
کریم‌زاده به نقش خواننده‌ها در عصر دیجیتال اشاره کرد و افزود: خواننده‌ها نویسنده شده‌اند؛ در متن می‌توانند دست ببرند و در فرایند تولید متن و خلق معنا مشارکت داشته باشند که در متون سنتی آنالوگ این امکان را نداشتیم. متن‌های امروز دموکراتیک‌تر شده‌اند؛ مناسبات قدرت را شکسته‌اند.
این سخنران متن‌های امروزی را کاملا دیجیتالی ندانست و بیان کرد: متن‌های امروزه دیجیتالی شده‌اند مثل دسترسی آسان‌تر ولی از منظر تعاملی‌بودن تغییری نکرده‌اند و هنوز تعاملی نیستند. فقط مدیوم عوض شده ولی محتوا همان است. خواننده هنوز نمی‌تواند در خلق معنا مشارکت کند. منظور از متن دیجیتالی پویا و تعاملی، آن‌هایی هستند که تحت عنوان ادبیات دیجیتال‌اند. همه خوانندگان خود را نویسنده داستان می‌دانند؛ پایان‌بندی را خود مشخص می‌کنند، می‌توانند در شخصیت‌پردازی هم نقش ایفا کنند. عملا خواننده تبدیل به نویسنده و تولیدکننده شده است.
او درباره ماهیت متنیت در عصر دیجیتال گفت: در عصر دیجیتال ماهیت متنیت عوض شده است؛ اگر قبلا متن‌های ما صرفا دیداری و بعدها شنیداری شدند، الان همه نوع‌ها باهم هستند و متن‌ها چندرسانه‌ای شده‌اند. رولان بارت مفهوم متن را بسط داده است و گفته متن یعنی هرجا یک روایت است و تولید معنا دارد. پس متن‌ها می‌توانند شنیداری و دیداری باشند. در متون دیجیتال همه آن‌ها در کنار هم قرار گرفته‌اند. البته منتقدانی دارد ولی از نظر صاحب‌نظران دیگر، متن دیجیتال امکان غوطه‌وری در متن را ایجاد کرده است.
کریم‌زاده به مطالعاتی که در زمینه اثرگذاری متن دیجیتال انجام شده بود اشاره و اظهار کرد: تا سال ۲۰۱۰ عمده مطالعات این بوده است که میزان غوطه‌وری در متن در متون دیجیتال کم شده است، اما از ۲۰۱۰ تاکنون خیلی از مطالعات نتیجه‌ی برعکس را نشان داده‌اند. اما این هنوز یک فرضیه است و ما به موردپژوهی‌های بیشتری نیاز داریم.
او درباره تغییر عادت مطالعه در عصر دیجیتال بیان کرد: عادت مطالعه قطعا عوض شده است؛ به‌خصوص نسل جدید یا همان نسل دیجیتال که از ابتدا ذائقه متن‌خوانی متفاوتی با نسل آنالوگ دارند. نسل جدید گرایش به متن طولانی ندارند برعکس نسل آنالوگ. الان عصر فروپاشی کلان‌روایت‌هاست و عصر خرده‌روایت‌ها. مانوئل کاستلز می‌گوید در عصر جدید هم داریم توده‌ای می‌شویم یعنی امکان تجربه‌های جمعی را داریم و درعین حال تجربه‌های فردی هم داریم. اکنون به واسطه‌ی فناوری‌های دیجیتال هم انزوا وجود دارد و هم در جامعه‌‌ی شبکه‌ای هستیم و به بقیه متصل شده‌ایم. دو گروه هستند که موافق و مخالف این مباحث‌اند. موافق‌ها می‌گویند در عصر مدرنیته هستیم و این آثار خوب است. ولی مخالف‌ها می‌گویند روابط اجتماعی را سست کرده است و افراد را منزوی. یک نوع تفرّد افراطی را ارائه داده است. در نوع متن قبلی اجتماعات معرفتی شکل می‌گرفت، افرادی که می‌آمدند سوال جدی داشتند و برای رسیدن به پاسخ دورهم جمع می‌شدند تا خوانش عمیق اتفاق بیفتد. ولی اکنون ما باتوجه به دسترسی به انبوهی از کتاب‌ها، منابع و اطلاعات، تحت بمباران قرار گرفته‌ایم. انگار اکنون مطالعه سطحی‌تر شده است و عمق سابق را ندارد. قبلا خواندن کتاب هدفمندتر بود، ولی حالا خواندن‌های دیجیتالی اتفاقی و تصادفی شده است. اکنون عصر حواس‌پرتی است.
عبدالله کریم‌زاده جنبه‌های مثبت عصر دیجیتال و خواندن در عصر دیجیتال را این‌طور برشمرد: به واسطه فرایند شهرنشینی متراژ خانه‌ها کمتر شده است و جا برای حضور کتاب‌های زیاد وجود ندارد و هزینه کتاب کاغذی گران شده و ملاحظات زیست محیطی هم وجود دارد؛ ما چاره‌ای نداریم باوجود نقاط منفی، به این نوع متن یعنی دیجیتال رجوع کنیم.
او به استقبال سایر کشورهای جهان از نشر الکترونیک اشاره کرد و گفت: در انگلستان، نشر الکترونیک از نشر آنالوگ پیشی گرفته است، اما در ایران این اتفاق هنوز نیفتاده است چون در ایران مسئله‌ای به نام کپی رایت داریم. کپی رایت در ایران هنوز تبدیل به عادت فرهنگی نشده است. به‌دلیل این‌که این را حل نکرده‌ایم خودِ ناشران از نشر دیجیتال استقبال نمی‌کنند. در سال‌های اخیر تلاش‌هایی شده است که حوزه‌ی نشر دیجیتال را سروسامان بدهند ولی هنوز از سوی ناشران جدیتی دیده نمی‌شود.
این پژوهشگر حوزه نشر دیجیتال درباره آینده نشر در ایران اظهار کرد: در آینده نزدیک قطعا نشر ایران نیز به سمت نشر دیجیتال خواهد رفت. چون در نشر سنتی تیراژ کتاب خیلی پایین آمده است؛ در حد ۲۰۰ تا هم رسیده. ما چاره‌ای نداریم جز این‌که به سمت نشر الکترونیک برویم و آینده خواندن در ایران هم این‌طور خواهد شد.
سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از 21 تا 31 اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱ با شعار «با کتاب سلامتیم» در دو بخش حضوری در مصلای امام خمینی (ره) و مجازی در سامانه ketab.ir برگزار می‌شود.
در این نشست دکتر عبدالله کریم‌زاده، دانش‌آموخته مطالعات فرهنگی و ادبی که حوزه‌ی تخصصی پژوهش او مطالعات فرهنگ دیجیتال است درباره مفهوم خواندن دیجیتال گفت: ابتدا با مفهوم‌سازی متن بحث‌مان را شروع می‌کنیم تا بعد به مقوله متن دیجیتال و خواندن در عصر دیجیتال و... بپردازیم. متن همواره در طول تاریخ بشر وجود داشته است. یکی از تعریف‌های متن این است که متن یک بسته معنایی و حامل معناست. انسان نیز موجودی معناساز و متن‌ساز است. متن‌ها، حافظه‌های فرهنگی انسان‌ها بوده و هستند. از دیوارنوشته‌ها تا بعدها ماشین چاپ و در عصر حاضر با تکنولوژی‌های دیجیتال. متن بوده و کارکردهایش هم ثابت بوده است.
کریم‌زاده در توضیح اولین کارکردهای متن بیان کرد: اولین کارکرد متن، تولید معنا و معرفت است. تولید حافظه و سوژه‌گی، و حتی متن می‌تواند در ما تولید مقاومت کند. ما اگر بخواهیم یک متن را بشناسیم - این‌که در طول تاریخ ماهیتش تغییر کرده یا نه - باید ماهیت متنیت را هم بشناسیم. در ابتدا متن‌ها آنالوگ بوده‌اند یعنی کاغذی و حالا دیجیتال شده‌اند. آیا در ماهیت متن تغییری ایجاد شده یا صرفا فرمت عوض شده است؟
او در ادامه افزود: تفاوت به لحاظ ماهوی شاید وجود نداشته باشد اما از نظر ویژگی‌هایی که بعدها به متن الصاق می‌شود تفاوت‌هایی وجود دارد. در وضعیت امروز همه این امکان را دارند که در ساخته‌شدن و مصرف حافظه فرهنگی و متن دخالت کنند. عملکردهای متن تغییری نکرده است؛ تولید معرفت و معنا بوده که اکنون هم هست.
این پژوهشگر در پاسخ به این سوال که چه شده که متن‌های دیجیتال اقتدار ندارند، اظهار کرد: زیرا بی‌ثبات هستند و از دو منظر می‌توان به آن اشاره کرد؛ مورد اول این است که متن‌های ثابت صحافی می‌شوند یعنی امکان تحریف و دستکاری ندارند، ولی متن‌های امروز لحظه‌ای عوض می‌شوند هم در ظاهر مثل فونت و هم در باطن که محتواست. از منظر محتوا هم به‌خاطر مشارکت همگانی در تولید، نویسنده سابق متن که اقتداری داشت الان دیگر جایگاه خود را از دست داده است.
او جنبه‌های مثبت متن دیجیتال را خیلی بیشتر از جنبه‌های منفی آن دانست و گفت: در نوع قبلی متن، رابطه بین ناشر و نویسنده و خواننده بر اساس مناسبات قدرت بوده است. از موضع قدرت نویسنده با خواننده خود ارتباط برقرار می‌کرد اما در متن‌های امروزی ارتباطات تعاملی شده است. عملا می‌شود گفت مفهوم مرگ نویسنده (مرگ مولف) اتفاق می‌افتد.
کریم‌زاده به نقش خواننده‌ها در عصر دیجیتال اشاره کرد و افزود: خواننده‌ها نویسنده شده‌اند؛ در متن می‌توانند دست ببرند و در فرایند تولید متن و خلق معنا مشارکت داشته باشند که در متون سنتی آنالوگ این امکان را نداشتیم. متن‌های امروز دموکراتیک‌تر شده‌اند؛ مناسبات قدرت را شکسته‌اند.
این سخنران متن‌های امروزی را کاملا دیجیتالی ندانست و بیان کرد: متن‌های امروزه دیجیتالی شده‌اند مثل دسترسی آسان‌تر ولی از منظر تعاملی‌بودن تغییری نکرده‌اند و هنوز تعاملی نیستند. فقط مدیوم عوض شده ولی محتوا همان است. خواننده هنوز نمی‌تواند در خلق معنا مشارکت کند. منظور از متن دیجیتالی پویا و تعاملی، آن‌هایی هستند که تحت عنوان ادبیات دیجیتال‌اند. همه خوانندگان خود را نویسنده داستان می‌دانند؛ پایان‌بندی را خود مشخص می‌کنند، می‌توانند در شخصیت‌پردازی هم نقش ایفا کنند. عملا خواننده تبدیل به نویسنده و تولیدکننده شده است.
او درباره ماهیت متنیت در عصر دیجیتال گفت: در عصر دیجیتال ماهیت متنیت عوض شده است؛ اگر قبلا متن‌های ما صرفا دیداری و بعدها شنیداری شدند، الان همه نوع‌ها باهم هستند و متن‌ها چندرسانه‌ای شده‌اند. رولان بارت مفهوم متن را بسط داده است و گفته متن یعنی هرجا یک روایت است و تولید معنا دارد. پس متن‌ها می‌توانند شنیداری و دیداری باشند. در متون دیجیتال همه آن‌ها در کنار هم قرار گرفته‌اند. البته منتقدانی دارد ولی از نظر صاحب‌نظران دیگر، متن دیجیتال امکان غوطه‌وری در متن را ایجاد کرده است.
کریم‌زاده به مطالعاتی که در زمینه اثرگذاری متن دیجیتال انجام شده بود اشاره و اظهار کرد: تا سال ۲۰۱۰ عمده مطالعات این بوده است که میزان غوطه‌وری در متن در متون دیجیتال کم شده است، اما از ۲۰۱۰ تاکنون خیلی از مطالعات نتیجه‌ی برعکس را نشان داده‌اند. اما این هنوز یک فرضیه است و ما به موردپژوهی‌های بیشتری نیاز داریم.
او درباره تغییر عادت مطالعه در عصر دیجیتال بیان کرد: عادت مطالعه قطعا عوض شده است؛ به‌خصوص نسل جدید یا همان نسل دیجیتال که از ابتدا ذائقه متن‌خوانی متفاوتی با نسل آنالوگ دارند. نسل جدید گرایش به متن طولانی ندارند برعکس نسل آنالوگ. الان عصر فروپاشی کلان‌روایت‌هاست و عصر خرده‌روایت‌ها. مانوئل کاستلز می‌گوید در عصر جدید هم داریم توده‌ای می‌شویم یعنی امکان تجربه‌های جمعی را داریم و درعین حال تجربه‌های فردی هم داریم. اکنون به واسطه‌ی فناوری‌های دیجیتال هم انزوا وجود دارد و هم در جامعه‌‌ی شبکه‌ای هستیم و به بقیه متصل شده‌ایم. دو گروه هستند که موافق و مخالف این مباحث‌اند. موافق‌ها می‌گویند در عصر مدرنیته هستیم و این آثار خوب است. ولی مخالف‌ها می‌گویند روابط اجتماعی را سست کرده است و افراد را منزوی. یک نوع تفرّد افراطی را ارائه داده است. در نوع متن قبلی اجتماعات معرفتی شکل می‌گرفت، افرادی که می‌آمدند سوال جدی داشتند و برای رسیدن به پاسخ دورهم جمع می‌شدند تا خوانش عمیق اتفاق بیفتد. ولی اکنون ما باتوجه به دسترسی به انبوهی از کتاب‌ها، منابع و اطلاعات، تحت بمباران قرار گرفته‌ایم. انگار اکنون مطالعه سطحی‌تر شده است و عمق سابق را ندارد. قبلا خواندن کتاب هدفمندتر بود، ولی حالا خواندن‌های دیجیتالی اتفاقی و تصادفی شده است. اکنون عصر حواس‌پرتی است.
عبدالله کریم‌زاده جنبه‌های مثبت عصر دیجیتال و خواندن در عصر دیجیتال را این‌طور برشمرد: به واسطه فرایند شهرنشینی متراژ خانه‌ها کمتر شده است و جا برای حضور کتاب‌های زیاد وجود ندارد و هزینه کتاب کاغذی گران شده و ملاحظات زیست محیطی هم وجود دارد؛ ما چاره‌ای نداریم باوجود نقاط منفی، به این نوع متن یعنی دیجیتال رجوع کنیم.
او به استقبال سایر کشورهای جهان از نشر الکترونیک اشاره کرد و گفت: در انگلستان، نشر الکترونیک از نشر آنالوگ پیشی گرفته است، اما در ایران این اتفاق هنوز نیفتاده است چون در ایران مسئله‌ای به نام کپی رایت داریم. کپی رایت در ایران هنوز تبدیل به عادت فرهنگی نشده است. به‌دلیل این‌که این را حل نکرده‌ایم خودِ ناشران از نشر دیجیتال استقبال نمی‌کنند. در سال‌های اخیر تلاش‌هایی شده است که حوزه‌ی نشر دیجیتال را سروسامان بدهند ولی هنوز از سوی ناشران جدیتی دیده نمی‌شود.
این پژوهشگر حوزه نشر دیجیتال درباره آینده نشر در ایران اظهار کرد: در آینده نزدیک قطعا نشر ایران نیز به سمت نشر دیجیتال خواهد رفت. چون در نشر سنتی تیراژ کتاب خیلی پایین آمده است؛ در حد ۲۰۰ تا هم رسیده. ما چاره‌ای نداریم جز این‌که به سمت نشر الکترونیک برویم و آینده خواندن در ایران هم این‌طور خواهد شد.
سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از 21 تا 31 اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱ با شعار «با کتاب سلامتیم» در دو بخش حضوری در مصلای امام خمینی (ره) و مجازی در سامانه ketab.ir برگزار می‌شود.
نظر شما