خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) مهدی امینی استاد مدعو دانشگاه بین ­المللی امام خمینی:  ابوحامد امام محمد غزالی(450-505 ه.ق) چهره­­ای بی بدیل در جهان اسلام است. روزگاری دراز جهان اسلام فقط یک حجت­ الاسلام داشت و آن امام محمد غزالی بود. غزالی در فقه، کلام، فلسفه و حتی عرفان اسلامی دستی تمام داشت. در تاثیرگذاری او در جهان اسلام همین بس که اندیشمندان و عالمانی که پس از او آمده­اند اغلب به گونه­‌ای از افکار او وام گرفته‌­اند. ابن عربی و مولانا که دو قطب عرفان اسلامی‌­اند، و صدرالمتالهین شیرازی بنیانگذار حکمت متعالیه همگی در آثارشان وام­دار اندیشه‌­ها و آثار غزالی‌­اند. علمای مسلمان، شیعه و سنی، هر یک به نوعی از اندیشه­‌های او استفاده­‌ها برده‌­اند.

دوست و دشمن در عظمت و جایگاهِ بی­نظیر اثر سترگش احیاء العلوم هم داستان­‌اند. حکیم و عارفِ شیعی ملامحسن فیض کاشانی، احیاء الاحیا ( المَحَجَّه البیضا فی تهذیب الاحیا) را به تاثیر و به نوعی در شرح احیا العلومِ غزالی نوشت. به گواهی آثار غزالی و نیز تذکره نویسان، غزالی شخصیتی وسیع، جامع و پیچیده داشته است. با این همه به سبب مخالفت او با فلسفه، بسیاری نیز او را مسئول و مسبب انسدادِ فکر فلسفی در جهان اسلام می­‌دانند. جالب اینکه، ساده ­فهم­ترین و یکی از بهترین شروح بر فلسفه­ مشا یعنی مقاصد الفلاسفه را همین غزالی فلسفه ­ستیز نگاشته است. البته اینکه صرفاً یک نفر را مسئول انسداد یک جریان فکری بدانیم قابل بحث است. در واقع ابوحامد از سنخِ حقیقت­ طلبانی بود که حقیقت را فقط از دین و در دین می_­‌‌‌جویند. تو گویی غزالی فلسفه را رقیب دین می­‌دانست و فقه را شاید مبقیِ دین، همچون قاطبه­ فقیهان. از همین روی فلسفه را تکفیر می‌­کرد و جالب اینکه عاقبت در آغوش عرفان غنود. نقش غزالی در عرفان اسلامی به گونه‌­ای است که به قول مرحوم زرین ­کوب فهم تمام جنبه­‌های عرفان و تصوف ایرانی بدون آشنایی با افکار و آثار غزالی، عطار و مولانا ممکن نیست.

 به هر روی، با توجه به تاثیرگذاری و جایگاه اندیشگیِ او در جهان اسلام بسیاری در غرب و شرق در ابعاد فکری و شخصیتی او تحقیقات فراوان کرده‌­اند. شاید گزاف نباشد که بگوییم در مغرب زمین اسلام را با غزالی و آثارش شناخته­‌اند. الحق و الانصاف هم غزالی­ پژوهشی در غرب بازارش گرم­تر از شرق و جهان اسلام بوده است. محققان غربی برخی در ابعاد فقهی، برخی در ابعاد فلسفی، و برخی در ابعاد کلامی ابوحامد غور و خوض کرده­‌اند. در ایران عزیز نیز غزالی ­پژوهی­‌هایی صورت گرفته است اما نه آنچنانکه باید و شاید. البته غزالی ­نامه­ استاد همایی و فرار از مدرسه­ استاد زرین کوب از آثار پیشآهنگ و فاخر در معرفی زندگی و افکار غزالی‌­اند که هر دو قبل از انقلاب-اولی در سال 1317 و دومی در سال 1353- نوشته شده­‌اند. نتیجه اینکه در تقریباً پنجاه سال اخیر-به جز دو سه پژوهش- کار جدید و جدی در وجوهِ اندیشگیِ او نشده است. فعالیت‌­هایی نیز در حوزه­ ترجمه شده، که البته آن هم به تعداد انگشتان یک دست نمی‌­رسد. باری با توجه وضعیت موجود به نظر می­‌رسد که همچنان ترجمه­ آثار غزالی­ پژوهان مغرب زمین می‌­تواند به درک و کشف بهتر ابعاد پنهان اندیشه­ این عالم بزرگ و تاثیرگذار در کشور ما کمک کند.

یکی از آثار پرمایه، بدیع و تقریباً جدید در این حوزه کتاب «غزالی و قرآن؛ یک کتاب، چندین معانی»، نوشته­ دکتر مارتین ویتینگِم از انتشارات راتلج است. ویتینگم در این کتاب به موضوع تفسیر و مفهوم تاویل قرآن از منظر غزالی می­‌پردازد، موضوعی بکر که در آثار تولید شده­ داخلی و خارجی پیشین دیده نمی­‌شود. بنده در دوره­ دکتری یک فصل از کتاب را ترجمه کردم و طولی نکشید که تصمیم به ترجمه­ کل کتاب گرفتم.

کتاب از دو بخش و شش فصل تشکیل شده است. ویتینگم در بخش اول نظریه‌­های تاویلی غزالی را شرح می‌­دهد و برای نیل به این مقصود طی سه فصل فیصل‌­التفرقه بین الاسلام و الزندقه، المستصفی من علم الاصول و چهار کتاب دیگر غزالی را می‌­کاود.

نویسنده در بخش دوم به روش­‌های تاویلی غزالی می‌­پردازد و این بار برای در آغوش کشیدن حقیقت، طی سه فصل سه کتابی که بیشتر از همه به تفسیر غزالی از برخی آیات خاص قرآن پرداخته‌­اند را بررسی می‌­کند: جواهرالقرآن، القسطاس المستقیم و مشکلات الانوار. اینکه مارتین ویتینگم تا چه اندازه حقیقت را دریافته و گزارشی دقیق و درست از موضوع پژوهش به دست داده است را به اختیار خوانندگان فرهیخته و عالم باید گذاشت. اما مترجم با مایه­ دانشی اندکش برآن است که غزالی و قرآن نگاهی تازه و طرحی نو در آثار غزالی درانداخته است. مختصر اینکه کتاب ارتباط بین علائق کلامی، فقهی و عرفانی غزالی را بررسی می­‌کند، تاثیرپذیری غزالی از ابن سینا را در مشکات الانوار نشان می‌­دهد، و از طرح­‌های تفسیری غزالی و جایگاه تاویل در تفکر و تفسیرِ او حکایت می­‌کند.

ترجمه­ این اثر در مرحله­ پایانی است و به امید خدا سال آینده توسط انتشارات پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی وارد بازار می­‌شود. این کتاب حتماً مورد استقبال قرآن­ پژوهان، عرفان پژوهان و دیگر علاقه‌­مندان به مطالعات اسلامی قرار خواهد گرفت.