از فرانک ونکلی و هنک بکر در ایران پیش از این کتاب دیگری هم با عنوان راهنمای بین‌المللی برآورد پیامدهای اجتماعی منتشر شده بود. این اثر ونکلی و استیوز چه تفاوت‌های مهمی با اثر پیشین دارد؟
نخست، این اثر نقد صریح‌تری را نثار رویکرد اطاعت‌محور به اتا می‌کند. ضعف مهم این رویکرد آن است که به جای تلاش برای فعال‌کردن ظرفیت‌های دانش انتقادی صرفاً تلاش می‌کند پاره‌ای از الزامات و بایسته‌های استاندارد و قانونی را برآورده کند و به این‌ترتیب در نهایت به جایگاه یکی از ماژول‌های حاشیه‌ای اقدام یا پروژه‌ی مورد مطالعه تنزل می‌کند. دومین تفاوت مهم این است که نویسندگان تلاش مضاعفی به خرج داده‌اند تا نشان دهند که پژوهش‌های اتا را نباید به چشم مطالعاتی زینتی یا ضمیمه‌ای نگریست و باید کوشید آن‌ها را به جایگاه سایر بایسته‌های استانداردی ارتقا داد که در عرصه بین‌المللی مورد اقبال و توجه هستند. ورود به حوزه‌ها و زمینه‌های مختلف، اعم از جنسیت، اخلاق، فجایع طبیعی و اقلیمی، حقوق بشر و کاربری اراضی، با هدف نشان‌دادن ظرفیت‌های بدیع پژوهش‌های ارزیابی تأثیر، به این کتاب کمک کرده که بضاعت‌های علمی و پژوهشی تازه‌ای را به پژوهشگران فعال اتا ببخشد. تفاوت سوم نیز این است که کتاب به جای طفره‌رفتن از این واقعیت که همواره تنشی میان سویه‌های اجتماعی و مادی اقدامات توسعه‌ای وجود دارد، کوشیده این تنش را به رسمیت بشناسد و رویکرد بدیلی را عرضه کند که به پژوهشگران اجتماعی اجازه می‌دهد در عین ایفای وظیفه‌ی انتقادی و جامعه‌محور خویش، به همکاری و همزیستی با دیگر ارکان پروژه‌ها بپردازند و بدین‌ترتیب صدای رساتری نیز در تعدیل تأثیرات منفی اقدامات توسعه‌ای داشته باشند.
در این اثر کدام پارادایم علمی و پژوهشی مورد تأکید قرار می‌گیرد؟
پارادایمی که خواهان تمرکز بیشتر بر اثرگذاری‌های واقعی و عمل‌گرایانه پژوهش‌های اتاست. این اثر یک اعتراض مفصل و البته بدیل‌پردازانه است به این‌که طی دهه‌های گذشته درباره پژوهش‌های اتا بسیار سخن گفته شد، مجامع، انجمن‌ها، کارگروه‌ها و قاعده‌گذاری‌های متعددی در این زمینه شکل گرفت، اما در نهایت برنده اصلی این دامن‌گستری نه پژوهشگران اتا، بلکه کسانی بودند که به اتا به چشم یک مجوز حاضر و آماده برای اقدامات توسعه‌ای می‌نگریستند. بروس هاروی در مقدمه‌ی جالبی که بر کتاب نوشته، شرح جذابی ارائه کرده از این‌که چرا باید به آن خوانش از پژوهش‌های اتا پایان داد و دوره تازه‌ای را آغاز کرد که این پژوهش‌ها را به ارکانی انکارناپذیر در راه سناریوپردازی برای آینده‌ی اقدامات توسعه‌ای تبدیل می‌کند. صدای پژوهشگران اجتماعی باید شنیده شود تا اقدامات توسعه‌ای فاجعه به بار نیاورند. در عین‌حال، باید روند تولید و فربه‌شدن این صدا را نیز مورد بازنگری جدی قرار داد تا حاوی نقدها، نکات و بینش‌های ارزشمند و تعیین‌کننده‌ای باشد که به سادگی نادیده گرفته نشوند.
نسبت میان اتا و توجیه تجاری و اقتصادی اقدامات توسعه‌ای و عمرانی چیست؟
اغلب تضاد و تعارضی میان نتایج پژوهش‌های اتا و مقاصد و نیات تجاری مندرج در اقدامات توسعه‌ای و عمرانی به وجود می‌آید. بخشی از این تضاد را بی‌شک باید در راستای منافع جامعه و نه منافع کانون‌های خاص اقتصادی مورد تفسیر قرار داد. از سوی دیگر، باید به پژوهشگران اجتماعی نیز یادآور شد که حامیان اقدامات توسعه‌ای در نهایت به پاره‌ای از ملاحظات و محاسبات اقتصادی نیاز دارند تا بتوانند منابع لازم برای اجرای آن اقدامات را فراهم آورند. بده‌بستانی پایان‌ناپذیر در این ماجرا وجود دارد که پژوهشگران اتا باید آن را مورد توجه قرار دهند. این کتاب هوادار آن رویکردی نیست که صرفاً پژوهش اجتماعی را به یک بیانیه‌ی تند اعتراضی علیه آن مقاصد تجاری تبدیل می‌کند. این گونه پژوهش‌ها دغدغه‌های مهمی را بیان می‌کنند، اما با خشونت بیشتری نیز به بایگانی‌های راکد تبعید می‌شوند. هدف باید مشارکت ثمربخش در امور توسعه به نفع جامعه و مصالح عمومی باشد. آن مقاصد و نیات مادی و تجاری را به سادگی نمی‌توان از صحنه‌ی حیات عمومی زدود، اما می‌توان با اجرای قاطع پژوهش‌های انتقادی اتا به جلوگیری از تسخیر عرصه‌های عمومی و اجتماعی به دست کانون‌های بازارمحور و منفعت‌گرا پرداخت.
آیا اجتماع‌محوری را در همه‌حال باید بر حامی‌محوری ترجیح داد؟
مفروض این است که پژوهش‌گر اتا درصدد صدابخشی هرچه‌بیشتر به مطالبات اجتماع‌محور باشد، اما لازمه ایفای نقش مطلوب در این زمینه آن است که پژوهشگران توأمان به دنبال گشودن روزن‌هایی برای مفاهمه ثمربخش میان حامیان اقدامات توسعه‌ای و ساکنان اجتماعات محلی باشند. در بسیاری از مراحل تصمیم‌گیری درباره‌ی چیستی و چگونگی اقدامات توسعه‌ای، این پژوهشگران اتا هستند که می‌توانند با فراهم‌آوری داده‌هایی اتکاپذیر، به حامیان هشدار بدهند که برخی از آن تصمیم‌گیری‌ها ممکن است تأثیرات مخربی در سطوح محلی و منطقه‌ای داشته باشند. از سوی دیگر، تماس با آن فرایندهای تصمیم‌گیری به پژوهشگران اتا اجازه می‌دهد که گریزناپذیری پاره‌ای از تصمیمات را به نحوی دموکراتیک – و نه از بالا به پایین – با ساکنان اجتماعات محلی در میان بگذارند. پر واضح است که ایفای چنین نقشی را در صورتی می‌توان از پژوهشگران اتا انتظار داشت که پیشاپیش جایگاه کلیدی آنان در ارزیابی تأثیرات اقدام طراحی‌شده از سوی متولیان و حامیان اقدامات توسعه‌ای محترم شمرده شود. ما در ایران از چنین جایگاهی برخوردار نیستیم و هم‌چنان پژوهشگران اتا را عواملی مشکوک و بیگانه تلقی می‌کنند که از جایی بودجه‌ای مختصر دریافت می‌کنند تا چیزهایی بگویند که ارزش چندانی هم ندارند. این وضعیت باید تغییر کند. پشتیبانی پژوهشگران از برخی از حقوق و تصمیمات حامیان منوط به این تغییر نگرش و رویکرد است.
با توجه به محتوای این کتاب چه خصوصیاتی برای یک اتای خوب ضرروی است؟
در این مجال مختصر به چهار خصوصیت کلیدی می‌توان اشاره کرد. نخستین ویژگی فراهم‌آوردن بستری برای کسب «اجازه‌ی اجتماعی» برای اقدامات توسعه‌ای است. تأکید دوباره بر این نکته ضروری است که «اجازه اجتماعی» مقوله‌ای حقوقی نیست و اگر متولیان و حامیان تلاش کنند آن را به مستندی حقوقی تغییر دهند که می‌شود آن را از مراجع خاصی اخذ و به بایگانی مدارک و مستندات پروژه اضافه کرد، در واقع دست به تحریف اهداف متعالی پژوهش‌های اتا زده‌اند. ویژگی دوم سازگاری حداکثری با مبانی عام حقوق بشر است. پژوهش‌های اتا قرار است به شکلی منسجم از حقوق جامعه و مردمانی دفاع کنند که متحمل تأثیرات اقدامات توسعه‌ای و عمرانی می‌شوند. اصول بنیادین حقوق بشر به کار پژوهشگران اتا می‌آیند تا این دفاع را در خلأ پیش نبرند و نتایج مطالعات و ارزیابی‌های خود را نیز ناظر بر تحقق همین اصول ارائه کنند. ویژگی سوم توجه به تأثیرات انباشتی و بلندمدت اقدامات توسعه‌ای است. پژوهش‌های اتا باید از لحظه‌ی حال آغاز کنند و این نقد را به آتیه‌پردازی‌هایی پیوند دهند که برای ذی‌نفعان کلیدی آن اقدامات ملموس باشد. این آتیه‌پردازی‌ها و سناریوسازی‌ها به ساکنان اجتماعات محلی درک عمیق‌تری می‌بخشد از این‌که باید چه موضعی نسبت به روندهای تدریجی و پیوسته‌ای داشته باشند که در آینده و در نتیجه استقرار و دامن‌گستری اقدامات توسعه‌ای در محیط زندگی آنان پدیدار خواهد شد. در نهایت، مهم است که پژوهش‌های اتا ابزاری کارآمد برای حصول توافق‌هایی میان ذی‌نفعان کلیدی اقدامات توسعه‌ای باشند که به طرف‌های گوناگون امکان پیگیری حقوق‌شان را در برهه‌های زمانی پیش رو خواهد بخشید. این توافق‌ها قرار نیست به صحنه حذف آن کثرت‌ها تبدیل شوند و نباید انتظار داشت که تفاوت‌های متنوع اجتماعی و اقتصادی را به نفع خوانش‌هایی خاص از اقدامات توسعه‌ای طرد کرده و به حاشیه برانند. اتا باید حامی راسخ این تفاوت‌ها و خاصه حامی بخش‌هایی از مردم و ساکنان اجتماع محلی باشد که موقعیت آسیب‌پذیر و فرودست آنان ممکن است به زمینه‌ای برای طرد مضاعف‌شان از صحنه‌های سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری درباره‌ی ویژگی‌های اقدامات توسعه‌ای تبدیل شود.
آیا اتا یک پژوهش تجویزی است و یا گزاره‌های تجویزی در آن نقش مهمی دارند؟
اتا را نباید به مقوله‌ای یکسره تجویزی تقلیل داد، اما این واقعیت دارد که بسیاری از نتایج برآمده از پژوهش‌های اتا سویه‌های تجویزی پررنگی دارند. از جمله دلایل پایداری این سویه‌های تجویزی آن است که پژوهش‌های اجتماعی را در نهایت نمی‌توان مانند اکثر مطالعات فنی به استانداردهای خاصی محدود کرد. در حوزه‌ی فنی این امکان به‌مراتب بیشتر است و اساساً منطق غالباً پوزیتیو مطالعات فنی نیز به متولیان آن‌ها اجازه می‌دهد که هدف اصلی خود را تدوین و تحقق همان استانداردها قرار دهند. اتا نه‌تنها یک پژوهش اجتماعی میان‌رشته‌ای، بلکه مطالعه‌ای با سویه‌های قوی انتقادی است و همین ویژگی موجب می‌شود واجد هشدارها و تجویزهایی باشد که نمی‌توان آن‌ها را به الزام‌ها و قواعد ایجابی مجهز کرد. با این‌همه این ویژگی نباید موجب شود که پژوهشگران اتا از تلاش برای زمینه‌مند و الزام‌آور کردن نتایج برآمده از مطالعات صرف‌نظر کنند. برقراری ارتباط مفاهمه‌محور با حامیان اقدامات مورد مطالعه به پژوهشگران اتا اجازه می‌دهد که مهم‌ترین نتایج کار خود را به فهرست باید و نبایدهایی اضافه کنند که مجریان اقدام باید آن‌ها را در مراحل اجرا و پایش پروژه مورد توجه قرار دهند.
ارزیابی شما از مسیر طی‌شده در ایران در موضوع پژوهش‌های ارزیابی تأثیر اجتماعی چیست؟
خوشحال‌کننده است که ادبیات ارزیابی تأثیر در ایران شناخته‌شده است و نیز باید ابراز مسرت کرد از این‌که موضوع از حد معرفی علمی فراتر رفته و از حمایت‌هایی حقوقی و قانونی نیز برخوردار شده است. با این‌حال، باید یادآور شد که هم‌چنان پژوهش‌های ارزیابی تأثیری که بر سویه‌های انتقادی و جامعه‌محور خود پای بفشارند، با دشواری‌های به‌مراتب بیشتری نسبت به گونه‌های اطاعت‌محور و محافظه‌کارانه روبرو می‌شوند. بساط توسعه در این کشور برای دهه‌های متمادی در اختیار خوانشی فن‌سالارانه و هندسی‌نگر بوده که مباحث اجتماعی را به انتزاع و بیهودگی متهم می‌کند. ترجمه این اثر ونکلی و استیوز از این جهت نیز می‌تواند مهم باشد و به پژوهش‌گرانی که اتا را با رویکردی انتقادی به اجرا می‌گذارند موضع قوی‌تری در دفاع از حقوق جامعه و عموم شهروندان و خاصه شهروندان به‌حاشیه‌رانده ببخشد. از ذکر مصادیق فاجعه‌بار شدن توسعه‌ی فن‌سالار و گفت‌وگوگریز چشم می‌پوشم و به جای آن تأکید می‌کنم که این کشور بهای زیادی را برای تداوم موقعیت انحصاری تیپ‌هایی در جایگاه سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری توسعه‌ای پرداخته که منابع ارزشمند عمومی را به نفع ادراکات و حلقه‌هایی خاص تسخیر می‌کنند و زمانی که تأثیرات ویران‌گر رویکردهای آنان پدیدار می‌شود، به سادگی از پاسخ‌گویی طفره رفته و حتی موضع منتقد شرایط کنونی را اتخاذ می‌کنند. پژوهش‌های انتقادی اتا باید پتانسیل‌های بینارشته‌ای خود را در راه پاسخ‌گو کردن آن متولیان در لحظه‌ی تصمیم‌گیری و اجرا و البته در دوره‌های پایش تأثیرات پروژه‌ها به کار بگیرند. این پاسخ‌گویی‌ها نیز باید ناظر بر تمام آن ملاحظات و نگرانی‌هایی باشد که پژوهش‌های اتا به‌درستی بر اهمیت و اولویت آن‌ها پای می‌فشارند.
نظر شما