خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) آرش امامی دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه شهید بهشتی است که طی سالیان گذاشته با همتی که داشته توانسته طرحی را اجرا کند که بر اساس آن دانشجویان این رشته نتایج تحقیقات دانشگاهی خود را در این دانشنامه به اشتراک بگذارند و از این طریق به افزایش سرانه محتوا به زبان فارسی در ویکی‌پدیا کمک کنند. امامی معتقد است که یکی از راهکارهای بهبود کیفیت و ایجاد توازن موضوعی در ویکی‌پدیا، دعوت همه کتابخوان‌ها به مشارکت داوطلبانه در ویکی‌پدیا است. فراموش نکنیم که محتوای ویکی‌پدیا بر پایه ارجاع به کتاب‌های معتبر شکل می‌گیرید. در نتیجه، فعالان حوزه نشر و خوره‌های کتاب را شاید بتوان یکی از اصلی‌ترین مخاطبان این گفتگو دانست. با او درباره این طرح، چگونگی اجرای آن و ارزش‌های افزوده‌ای که دارد گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

در ابتدا لطفاً در مورد ماهیت ویکی پدیا و نحوه کار این دانشنامه توضیح دهید.
در یک تعریف کلی، ویکی‌پدیا دانشنامه‌ای برخط، چندزبانه، و ناسودبر است که رسالت دارد بر پایه اصل همکاری آزاد، همه دانش‌های درخور توجه بشری را از طریق مشارکت داوطلبانه افراد جمع‌آوری کند و به‌طور رایگان در دسترس همه انسان‌ها قرار دهد. اجازه دهید تک تک این اصطلاحات را توضیح دهم. معنای برخط بودن و چندزبانه بودن که مشخص است. ناسودبر بودنِ (غیر انتفاعی بودنِ) ویکی‌پدیا (و البته باقی پروژه‌های مرتبط مانند ویکی‌کتاب، ویکی‌واژه، ویکی‌گفتاورد و...) به این معناست که پول و انگیزه‌های مالی در هیچ‌کدام فرایندهای نگارش و انتشار، و استفاده از محتوای ویکی‌پدیا نقشی ندارد. یعنی نه آن شخص/نهادی که در ویکی‌پدیا مقاله‌ای به نامش ساخته می‌شود هزینه‌ای برای آن مقاله پرداخت می‌کند، نه به نویسندگان مقاله‌ها پولی داده می‌شود، نه خوانندگان برای استفاده از مطالب ویکی‌پدیا هزینه‌ای می‌پردازند، و نه خود ویکی‌پدیا از رهگذر حق اشتراک یا گرفتن تبلیغات کسب درآمد می‌کند. در واقع، امر خیر، کار داوطلبانه، و خیر عمومی در کانون ایده ویکی‌پدیا قرار دارد و همین امر است این دانشنامه را درخور توجه و ستایش می‌کند.
 
با توجه به این توضیحات، معنای مشارکت داوطلبانه و رایگان بودنِ همیشگی ویکی‌پدیا را بهتر می‌توان فهمید. در واقع، ویکی‌پدیا را می‌توان دانشنامه‌ای کاربرمحور نامید که محتوای آن به‌وسیله همه افراد قابل تولید، بهبود، و ویرایش است. هیچ هیأت تحریریه‌ای در کار نیست، و هیچ شخص یا گروهی نگارش مقالات و موضوعات را اولویت‌بندی نمی‌کند. همه آزادند در زمینه مورد علاقه خود بر بستر ویکی‌پدیا تولید محتوا کنند، البته به‌شرطی که قواعد نگارش در ویکی‌پدیا را رعایت کند. در این باره، نظارتی از بیرون وجود ندارد و این سایر داوطلبان هستند که در خصوص رعایت قواعد نگارش بر یکدیگر نظارت می‌کنند. در واقع می‌توان گفت ویکی‌پدیا دانشنامه‌ای خودسامان‌ده دانست، و ادعا کرد کم و کیف ویکی‌پدیای هر زبان پژواکی‌است از میزان مشارکت داوطلبانه گویشوران آن زبان.
 
آیا می‌توان علت رشد نامتوازن ویکی‌پدیای فارسی را همین امر دانست؟ مثلاً در برخی زمینه‌ها مثل موضوعات ورزشی یا تاریخی مقاله‌های باکیفیت زیادی وجود دارد، ولی در زمینه‌های علمی دیگر با انبوهی از مقاله‌های بی‌کیفیت مواجهیم.
بله! دقیقاً به همین علت است. این آزادی در نوشتن باعث شده‌است که موضوعات جالب و جنجالی، با کیفیت نسبتاً قابل قبولی رشد کنند، اما رشد محتوا در موضوعات مهم، تخصصی و غیرجنجالی، با رکود مواجه باشد. برای مثال، به موضوعات پزشکی و دارویی نگاه کنید و آن‌ها را مقالاتی با محتوای جذاب مقایسه کنید، متأسفانه کیفیت موضوعات پزشکی و دارویی، به‌رغم اهمیت بسیار، پایین است. این روزها که کشور ما و همه دنیا با ویروس کرونا دست‌وپنجه نرم می‌کند، وجود مقالات باکیفیت پزشکی و دارویی اهمیت خود را نشان می‌دهد.
 
چه راهکاری برای ایجاد توازن در رشد وجود دارد؟
راهکار اصلی برای ایجاد توازن، گسترشِ آگاهی، آموزش، و تبدیل ویکی‌پدیانویسی به یک مهارت همگانی در حوزه فضای مجازی است. اتفاقاً این پرسش در ارتباط مستقیم با رسالت خبرگزاری کتاب است. اگر مخاطبان خبرگزاری ایبنا را فعالان حوزه نشر و در کل علاقه‌مندان به کتاب در نظر بگیریم، یک راهکار بهبود کیفیت و ایجاد توازن موضوعی، دعوت همه کتابخوان‌ها به مشارکت داوطلبانه در ویکی‌پدیا است. فراموش نکنیم که محتوای ویکی‌پدیا بر پایه ارجاع به کتاب‌های معتبر شکل می‌گیرید. در نتیجه، فعالان حوزه نشر و خوره‌های کتاب را شاید بتوان یکی از اصلی‌ترین مخاطبان این گفتگو دانست. لازم نیست منتظر یادگیری مهارت خاصی باشند، کافی‌است آموزش‌های مقدماتی را که در خود ویکی‌پدیا وجود دارد، مطالعه کنند. با افزایش نویسندگان داوطلب، توازن موضوعی نیز متعدلتر می‌شود.
 
یک پیشنهاد عملی می‌تواند مشارکت نهادهای متولی دانش، در رأس آن نهاد دانشگاه، باشد، که اصطلاحاً «برنامه آموزشی ویکی‌پدیا» می‌گویند. در گفتگوی دیگری که در دی ماه ۱۳۹۸ درباره ویکی‌پدیا با خبرگزاری ایبنا داشتم، به این موضوع اشاره کردم.
 
در خصوص برنامه آموزشی ویکی‌پدیا بیشتر توضیح دهید.
در یک تعریف کلی، برنامه آموزشی ویکی‌پدیا برنامه‌ای است که می‌کوشد دانشجویان را به سمت نگارش تکالیف کلاسی خود در ویکی‌پدیا هدایت کند. به این ترتیب، محتوای تکالیف دانشجویان که در شیوه معمول به همان کلاس محدود می‌ماند، به بخشی از محتوای ویکی‌پدیا تبدیل می‌شود و همه مردم می‌توانند از آن استفاده کنند.
 
برنامه آموزشی ویکی‌پدیا در سطح ایران و جهان تا چه اندازه فراگیر است؟
تنها در یک قلم، در نیم‌سال بهار سال ۲۰۲۱ میلادی و تنها در دانشگاه‌های آمریکا و کانادا، برنامه آموزشی ویکی‌پدیا در بیش از ۳۴۴ درس با مشارکت نزدیک به شش هزار دانشجو برگزار شد. آن‌ها موفق شدند بیش از ۴ میلیون کلمه محتوای آکادمیک به ویکی‌پدیای انگلیسی اضافه کنند. در کل، این برنامه در دانشگاه‌های بزرگ بسیاری در سطح جهان اجرا می‌شود که در میان آن‌ها نام‌های سرشناسی مانند MIT و سوربن نیز به چشم می‌خورد.
 
در ایران اما برنامه آموزشی ویکی‌پدیا چندان جا نیفتاده‌است. تلاش‌هایی در برخی از دانشگاه‌های کشور صورت گرفته‌است، اما عموماً بیش از یک نیم‌سال دوام نیاورده‌است. در این میان یک استثناء وجود دارد: دانشگاه شهید بهشتی! به همت دانشجویان و استادان گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی، به‌مدت سه سال (شش نیم‌سال) برنامه آموزشی در ۱۴ درس برگزار شد، و مجموعاً ۷۷ دانشجو در این برنامه مشارکت داشتند. از سال ۹۵ تا ۹۸. آن‌ها موفق شدند مجموعاً ۴۵۰ هزار کلمه در مقالات تاریخی به ویکی‌پدیای فارسی اضافه کنند. برای ملموس‌تر شدن این دستاورد، باید یادآورم شوم که ۴۵۰ هزار کلمه تقریباً معادل ۱۷۰۰ صفحه کتاب است، ۱۷۰۰ صفحه محتوای آکادمیک و رایگان در اختیار عموم!

دقت داشته باشید که این دستاورد کم‌نظیر بدون صرف هزینه، تنها با تلاش ۷۷ دانشجوی مقطع کارشناسی و استادان گروه تاریخ به‌دست آمده‌است. حال تصور کنید که چه ظرفیت بالقوه‌ای در دانشگاه‌های کشور و در رشته‌های مختلف هر ساله به هدر می‌رود، در حالی که می‌تواند به بخشی از پیکره محتوای رایگان زبان فارسی در فضای مجازی تبدیل و ماندگار شود.
 
آیا این برنامه در حال حاضر نیز در حال اجرا است؟ اگر بله در چه سطحی؟ اگر خیر، آیا برنامه‌ای برای شروع دوباره آن در دست دارید؟
 خیر! با شروع پاندمی کرونا و مجازی‌شدن دانشگاه‌ها، همه‌چیز به تعلیق درآمد، چون در عمل امکان دسترسی به دانشجویان و آموزش آن‌ها، و دسترسی مطلوب آن‌ها به کتابخانه‌های دانشگاه فراهم نبود. با این حال، در حال گفتگو و هماهنگی با حوزه ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی هستیم تا با حمایت آن‌ها در صورت بازگشایی دانشگاه‌ها، بتوانیم به‌شکل گسترده‌تری در سطح گروه‌های مختلف دانشکده این برنامه را برگزار کنیم. خوشبختانه آن‌ها نیز از این ایده استقبال کرده‌اند. در کنار آن، با اتحادیه انجمن‌های عملی-دانشجویی تاریخ کشور نیز گفتگوهایی داشته‌ایم تا بتوانیم با همکاری انجمن‌های علمی در سراسر کشور، برنامه‌هایی برای آشناسازی دانشجویان با ویکی‌پدیانویسی برگزار کنیم. این یک ظرفیت عالی برای گسترش جغرافیایی برنامه آموزشی ویکی‌پدیا می‌تواند باشد، زیرا انجمن‌های علمی-دانشجویی تاریخ همه دانشگاه‌های کشور زیر چتر اتحادیه با هم جمع هستند. البته همه این‌ها منوط به کنترل ویروس کرونا و بازگشت زندگی دانشگاهی به وضع طبیعی است.
 
در گفتگوی قبلی با ایبنا که بالاتر به آن اشاره کردید، گفته بودید که وضع ویکی‌پدیای فارسی در مقایسه با ویکی‌پدیاهای زبان‌های کم‌جمعیت مثل هلندی و سوئدی چندان مناسب نیست. این تفاوت در چه حد است؟
پیش از توضیح، در نظر داشته باشید که ما درباره زبان‌های مهم بین‌المللی و علمی، مانند زبان انگلیسی، فرانسوی، و آلمانی صحبت نمی‌کنیم. برای مثال، زبان سوئدی کلاً ۱۰ میلیون گویشور دارد و تنها در خود کشور سوئد و در میان اقلیت سوئدی زبان کشور فنلاند زبان رسمی‌است. با این حال، اکنون که من با شما در حال مصاحبه هستم، ویکی‌پدیای سوئدی فاصله اندکی تا رسیدن به مرز ۳ میلیون مقاله دارد. از نظر کیفی نیز مقالات ویکی‌پدیای سوئدی در سطح قابل قبولی قرار دارند. در مقام مقایسه اما ویکی‌پدیای فارسی با چیزی نزدیک به هشتاد میلیون گویشور و با این ادبیات و غنای تاریخی زبان فارسی، تنها اندکی بیش از ۸۰۰ هزار مقاله دارد. در زمینه کیفی نیز در بسیاری از حوزه‌های موضوعی هنوز به نقطه رضایت‌بخشی نرسیده‌ایم.

آیا علت این تفاوت معنادار را می‌توان در همین برنامه آموزشی یافت؟
نه فقط در برنامه آموزشی، که در وجود احساس مسئولیتی می‌توان یافت که گویشوران آن زبان‌ها نسبت به امور داوطلبانه و محتوای آزاد زبان خود دارند. برنامه آموزشی ویکی‌پدیا نیز تبلور همین احساس مسئولیت اجتماعی در نهاد دانشگاه است.
 
چه پیشنهادی برای گسترش برنامه آموزشی در سطح دانشگاه‌ها دارید؟
گام اول این است که نهاد دانشگاه بپذیرد که در قِبال حوزه عمومی دارای مسئولیت اجتماعی‌است. منظور از نهاد دانشگاه، همه افراد و گروه‌هایی‌است که زیر چتر دانشگاه در فرایندهای تولید، آموزش و انتشار علم سهیم هستند، از دانشجویان منفرد بگیرید، تا انجمن‌های علمی-دانشجویی، از اعضای هیئت علمی بگیرید، تا دپارتمان‌های رشته‌های گوناگون. اگر نهاد دانشگاه مسئولیت اجتماعی خود را بپذیرد، مهم‌ترین گام برداشته شده‌است. آن‌گاه می‌توان ویکی‌پدیا و توسعه آن را به‌عنوان شکلی از فرایند عمومی‌سازی دانش ذیل مسئولیت اجتماعی نهاد دانشگاه در نظر گرفت. با فرض پذیرش این مسئولیت اجتماعی، در سطح اجرایی به‌راحتی می‌توان با همکاری خود دانشجویان، انجمن‌های علمی-دانشجویی، استادان، و دپارتمان‌های مختلف در دانشگاه‌های کشور، برنامه‌های مشابهی را به اجرا گذاشت و سطح دانش عمومی را به‌طرز چشم‌گیری ارتقا داد. این نکته را هم اضافه کنم که هر کدام از دانشجویان، استادان، انجمن‌های علمی-دانشجویی، دپارتمان‌های رشته‌های مختلف، دانشکده‌ها، و دانشگاه‌های کشور که مایل باشند، در این زمینه می‌توانند روی کمک ما حساب کنند.
 
همان‌طور که در گفتگوی قبلی اشاره کرده بودید، برنامه آموزشی ویکی‌پدیا در گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی به‌وسیله شما راه‌اندازی و اجرا شد. با توجه به این تجربه، در صورت درخواست سایر رشته‌ها و دانشگاه‌ها، آیا مایل به انتقال تجربه خود در زمینه برنامه آموزشی ویکی‌پدیا به آن‌ها هستید؟
بله با کمال میل!