خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، امیررضا اصنافی، عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات ودانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی با ارسال یادداشتی به بهانه هفته دسترسی آزاد به اطلاعات، به مساله نقش رسانه‌ها و کتابداران در دسترس‌پذیرکردن آزاد مخاطبان و پژوهشگران به اطلاعات و تاثیر این دسترسی آزاد به اطلاعات در جامعه پرداخت.
 
متن یادداشت به شرح زیر است:
 
«از آغاز پيدايش علم و دانش و توسعه آن در جهان، ارتباطات علمي در بين دانشمندان و پژوهشگران نيز وجود داشته‌است و آنچه در طول زمان تغيير كرده، شكل اين ارتباط و دامنه آن است. بنابراین باید بیان داشت که ارتباطات علمی لازمه وجودی علم است.
 
حری (1382) عقيده دارد كه «ارتباطات علمی به‌معنای آن ‌است كه انديشه‌ای ميان تولیدکنندگان علم رد و بدل شود يا انديشه‌ای از نقطه‌ايی به نقطه ديگر جريان يابد. چنين جريانی ممكن است نه تنها بين دو يا چند نفر بلكه ميان دو يا چند رشته علمی يا حتی جامعه فرهنگي به وجود آيد؛ اما به‌هرحال هميشه آغاز اين حركت از توليدات فردي شروع می‌شود يعني فرد انديشه‌ای را می‌‌پروراند و با كلام و انديشه خود ناقل انديشه ميان افراد ديگری در درون يک رشته علمی يا ورای يک رشته خاص می‌شود.»
 
دسترسی آزاد به اطلاعات علمی، يک موضوع جنجال‌آفرين جهت بحث بين سیاستمداران، کتابداران، محققان و ناشران در اين چندسال اخير بوده است. در واقع دسترسی آزاد یا Open Access بخشی از یک حوزه وسیع به اسم علم باز است که در آن تلاش می شود، اطلاعات به صورت عادلانه و منصفانه و به صورت رایگان، شفاف و آزاد در اختیار کاربران قرار گیرد.
 
به‌ویژه در شرایط اخیر و خطیر شیوع ویروس کرونا که محققان امکان مراجعه به کتابخانه‌ها یا حضور فعالانه در مجامع علمی را به صورت حضوری ندارند، دسترسی آزاد به اطلاعات می‌تواند بسیاری از مشکلات آن‌ها را در زمینه تولیدات علمی برطرف سازد و مانع پرداخت هزینه‌های گزاف از سوی محققان شود. هرچند باید توجه داشت که توليد اطلاعات علمی، هزينه‌بردار است ولی واقعیت تلخ این است که محققان ناچارند برای دریافت منابع علمی از ناشران برجسته و مشهور جهان، هزینه‌های بالایی بپردازند و این امر به هیچ‌وجه منصفانه نیست که پژوهشگری که با تلاش بی وقفه از ذهن و جان خود بهره می‌گیرد تا چالشی از مشکلات جامعه‌اش را برطرف سازد، این چنین مقهور هزینه های سنگینی باشد که از سوی ناشران بزرگ به او تحمیل می‌شود.
 
هر چند که امروزه فرهنگ دسترسی آزاد به اطلاعات در حال ترویج است و بسیاری از ناشران، رویکرد سخت و محکم خود را در قبال دریافت هزینه به ازای ارائه منبع علمی را کمرنگ کردند ولی هنوز تا رسیدن به آرمان‌های اصلی جنبش دسترسی آزاد به اطلاعات راه زیادی در پیش است. از دسترسي آزاد تعاريف و برداشت‌های گوناگون و متفاوتي ارائه شده است.
 
ويلينسكي (2003) 9 جنبه از دسترسي آزاد را مورد شناسايي قرار داد. اين جنبه ها عبارتنداز: 1- بايگاني الكترونيكي-چاپي (پديد آورندگان پيش يا پس از انتشار مقالات خود، آن‌ها را دربايگانی‌های خود نگهداری می‌كنند)، 2- دسترسي كامل (دسترسي رايگان كامل و فوري به مطالب منتشره در يك مجله)، 3- حالت دوگانه (دراين حالت، هم اشتراک چاپی و هم دسترسي رايگان به نسخه‌هايی از یک مجله ارائه می‌شود.)، 4- دسترسي رايگان با تأخير (دسترسي رايگان پس از يک بازه زماني معين وجود دارد)، 5- پرداخت هزينه از سوی پديدآورنده (دراين حالت، پديدآورندگان هزينه­ای را جهت پشتيبانی از دسترسي رايگان پرداخت می‌کنند)، 6- دسترسی رايگان به صورت جزئي (تنها برخي مقالات از يک مجله، به صورت رايگان، دسترس پذير هستند)، 7- شيوه سرمايه‌گذاری (در اين حالت، دسترسي رايگان به مجلات، براي كشورها بر اساس درآمد حاصل از سرمايه‌گذاری آن‌ها فراهم می‌شود)، 8- چكيده (دسترسي رايگان به فهرست مندرجات و چكيده‌های مقالات مجله امكان‌پذير است) و 9- دسترسي رايگان ويژه اعضاء (در اين حالت، تنها از دسترسی رايگان اعضاء يک مؤسسه به مجلات، پشتيباني مي‌­شود).
 
جنبش دسترسي آزاد به اطلاعات دارای منافع همگانی است که همه اقشار جامعه از عموم مردم گرفته تا پژوهشگران برجسته و حتی سیاستمداران از آن‌ها بهره می‌برند. برخی از این منافع عبارتند از:  

• ايجاد امكان دسترسی به يافته‌های علمي برای همگان بدون مرزهای زمانی و مکانی
• دریافت استناد بیشتر آثار

• افزايش مشاهده آثار توسط دیگران و به اشتراک‌گذاری مجدد آن آثار

• افزايش گستره آگاهي ساير محققان و پژوهشگران از يافته‌های مربوط به تحقيقات و آثار پژوهشی مشابه

• توسعه هر چه سریع‌تر تعاملات علمی

• بهره‌گیری از یافته‌ها و تجارب در جهت سیاست‌گذاری‌های کلان در جامعه

• امکان نقد وبررسی مستقیم آثار
 
از مزايا دسترسي آزاد اين است كه كتابخانه‌ها در مؤسسات كوچك‌تر يا در مناطقی كه در سراسر جهان به لحاظ اقتصادی محروم هستند، مي‌توانند دسترسی گسترده‌تری به منابع علمی داشته باشند؛ بنابراین، دسترسي آزاد به اطلاعات، به تضمين دسترسي طولانی‌مدت به مقالات و اطلاعات علمی، كمكک می‌كند. این نکته را هم باید در نظر گرفت که كتابخانه‌ها بايد همه ساله براي دسترس‌پذير كردن منابع الكترونيكی براي كاربران خود مبالغ هنگفتي را هزينه كنند.
 
پرداختن اين هزينه‌ها برای كتابخانه‌ها به‌ویژه كشورهای جهان سوم كه در آن‌ها بودجه چندانی به كتابخانه‌ها اختصاص داده نمی‌شود، بسيار دشوار است. برای اينكه دسترسی به اين منابع ميسر شود، كتابخانه‌ها بايد همه ساله با كارگزاران منابع الكترونيكی مذاكره كنند و برای اشتراک منابع آن‌ها و امكان دسترسی به اين منابع، هزينه‌هايی را پرداخت كنند. همچنين، با پايان يافتن مدت زمان اشتراک منابع الكترونيكی، دسترسی به اين منابع امكان پذير نخواهد بود و كاربران تنها با دراختيار داشتن كلمه عبور می‌توانند به متن كامل مقالات مورد نظر خود دسترسي پيدا كنند.
 
مجموعه اين عوامل از يكسو و تلاش درجهت برآورده ساختن هرچه سريعتر و بهتر نيازهای اطلاعاتی دانشجويان و اساتيد ازسوي ديگر، موجب می‌شود كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی به سمت منابع با دسترسی آزاد كه دسترسي به آن‌ها آسان‌تر است، گرايش پيدا كنند. باید بیان کرد، اكثر مؤلفان دانشگاه كه خود يكی از مؤلفه‌های ارتباطات علمی هستند، نسبت به دسترسی آزاد به يافته‌های علمی، نظر مثبت دارند. منابع دسترسی آزاد به سرعت به صورت يک محيط جهانی برای ارتباطات علمی و يكی ازسكوهای نشرمنابع علمي درمی‌‌آيند.
 
به عنوان مثال، هم‌اکنون می‌توان مجلات رايگان را بخش برجسته‌ای ازمنابع علمی دانست كه مورد استفاده رشته‌های مختلف دانشگاهی قرار می‌گيرند. افزايش شمار مجلات رايگان نشان می‌دهد كه الگويی جديد براي نشرعلمی به سرعت درحال پيدايش و گسترش است. لذا باید توجه داشت که شرایط حساس و خطرناک شیوع ویروس کرونا، افزايش شمار محققان، يادگيری ازراه دور، فقدان منابع مالی و تحولات فناوری موجب شده است كه كتابخانه‌ها نگرشی جدی‌تر، عميق‌تر و دقيق‌ترنسبت به دسترسی آزاد به اطلاعات داشته باشند.
 
پيش‌بينی‌ شده‌است كه دردهه‌های آتی مجلات الكترونيكي رايگان تأثيرعميقی بربازار مجلات و نيز بر محيط‌های دانشگاهی خواهند گذاشت. نويسندگان، دانشگاه‌ها، ناشران و كتابخانه‌ها درسراسر جهان خاطرنشان كرده‌اند كه نشرالكترونيكي بر چگونگی انتشار مجلات علمی و دسترسی به آن‌ها تأثير خواهد گذاشت. بنابراين فراهم نمودن دسترسي به منابع اطلاعاتی به ویژه کتاب‌ها و مجلات الكترونيكی رايگان بسيارمهم و حياتی است.
 
در مورد آرشیوها هم وضع به همین منوال است. دسترسی آزاد به اطلاعات علمی نباید صرفاً محدود به کتابخانه‌ها باشد. آرشیوها هم باید ساز و کاری را تدارک ببینند که محققان به صورت آزاد و برخط بتوانند از موجودی آن‌ها بهره بگیرند. به قول مرحوم «باستانی پاریزی»؛ (آرشیویست‌ها نباید مارشیویست باشند!) بسیاری از آرشیوهای دنیا دسترسی آزاد کاربران را به منابع خود فراهم کرده‌اند. به ویژه با استفاده از قابلیت‌های فناوری‌های اطلاعاتی نوین، آرشیوها قادر خواهند بود تا در تمام طول هفته و در هر ساعتی از شبانه‌روز با کاربران در تعامل کامل باشند و کاربران به صورت رایگان اطلاعات موردنیاز خود را دریافت نمایند. در مدل دسترسی رایگان به منابع آرشیوی، آرشیویست نیز قادر خواهد بود نقش و فعالیت پویاتری را از خود داشته باشد.
 
دسترسی آزاد در راستای دستیابی به دانش و اطلاعات، و توسعه اقتصادی و فرهنگی جامعه اطلاعاتی دارای اهمیت است و باید مورد توجه قرار گیرد. با افزایش هزینه دسترسی به منابع اطلاعاتی، محققان و کتابخانه‌ها به منابع اطلاعاتی روزآمد با دسترسی رایگان روی می‌آورند. منابع الکترونیکی رایگان و آرشیوهای دسترسی آزاد محمل‌هایی هستند که اگر مطابق اصول علمی و استاندارد، گزینش و استفاده شوند، دربرگیرنده مفیدترین محتوای اطلاعاتی برای محققان هستند.
 
انتخاب اصولی و استاندارد منابع اطلاعاتی رایگان و یکپارچه‌سازی دسترسی به این منابع اطلاعاتی از طریق یک صفحه وب، سبب افزایش اعتماد محققان به این منابع می‌شود. با توجه به اینکه دانشگاه‌ها سرمنشاء تحولات و نوآوری‌های علمی به شمار می‌روند و عمده انتشارات علمی در محیط‌های دانشگاهی تولید و عرضه می‌شود، آرشیوهای دسترسی آزاد الکترونیکی و تحت وب، این قابلیت را دارند که در کمترین زمان ممکن و با هزینه‌های بسیار ناچیز، آخرین تولیدات علمی شامل مقالات، مجلات، مقالات همایش‌ها و کنفرانس‌ها و نیز کتاب‌ها را را در دسترس کاربران و پژوهشگران قرار دهند. مجلات دسترسي آزاد بنا به ماهيت رايگان و سطح دسترسي بالايي كه دارند، می‌توانند در اين راستا نقش مهمی ايفا كنند. اين مجلات محدوديت‌های زمانی و مالی مجلات غير دسترسي آزاد را ندارند؛ بنابراین، قابليت بيشتري براي ذخيره و انتقال نتايج پژوهش‌ها دارند. سطح دسترسي بالا اين مجلات موجب می‌شود تا امكان دسترسي هرچه بيشتر و راحت‌تر محققان و پژوهشگران در سطح بين‌المللی به محتويات اطلاعاتی آن‌ها فراهم شود، در نتيجه هدف اصلي ارتباطات علمي كه انتقال اطلاعات ميان افراد و گروه‌های مختلف است محقق می‌شود.
 
از سوی دیگر، آرشیوهای دسترسی آزاد، می‌توانند در پیشبرد اهداف مختلف مراکز آرشیوی به خصوص آرشیوهای سازمانی و موضوعی، مفید واقع شده و این مراکز را از ساختار محدود و فیزیکی به لحاظ جغرافیایی، به نظامی پویا در محیط‌های الکترونیکی و اینترنتی تبدیل سازند. بهره‌گیری از نرم‌افزارهای منبع باز در مراکز آرشیوی و مرئی نمودن و در دسترس قرار دادن مدارک و اسناد آرشیوی، تا حدی که برای کاربران مجاز است، می‌تواند به توسعه آرشیوهای الکترونیکی دسترسی آزاد کمک کند و محققان بیش از پیش این منابع را در تحقیقات خود به کارگیرند.
 
در نهایت باید بیان کرد که رسانه‌ها نقش اساسی در ترویج دسترسی آزاد به اطلاعات دارند و با تشویق نهادهای گوناگون و انعکاس نیازهای اطلاعاتی عموم مردم، می‌توانند برطرف‌کننده موانع دسترسی آزاد به اطلاعات باشند.»